संत सेना महाराज-करिती नित्यनेम। राये बोलविले जाण-2-

[Atul Kaviraje]

                        "संत चरित्र"
                       ------------

        संत सेना महाराज-

४. चौथे कडवे: चमत्काराचे आश्चर्य
कडवे: कैसी झाली नवल परी। वाटी माजी दिसे हरी।

प्रत्येक पदाचा अर्थ:

कैसी झाली नवल परी।: (हा किती) आश्चर्यकारक (नवल) आणि अद्भुत प्रकार (परी) घडला आहे!

वाटी माजी दिसे हरी।: (दाढी करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या) छोट्या वाटीत (ज्यात पाणी किंवा तेल होते) राजाला प्रत्यक्ष हरी (विठ्ठल) दिसला.

विस्तृत विवेचन (Vivechan): चमत्कार केवळ आरशातच थांबला नाही. नाभिक (न्हावी) सेवा करताना पाणी किंवा तेल ठेवण्यासाठी जी लहान धातूची वाटी वापरतो, त्या क्षुद्र वाटीतही राजाला विठ्ठलाचे दर्शन झाले. यातून सेना महाराजांनी हे दर्शविले आहे की, देवाला पाहण्यासाठी केवळ भव्य मंदिर किंवा मोठी सामग्री लागत नाही; भक्ती आणि श्रद्धा असल्यास देव सामान्यतल्या सामान्य वस्तूतही (वाटी माजी) दर्शन देतो. हा प्रसंग राजाच्या अहंकाररूपी दर्शनाला छेद देऊन, त्याला भक्तीच्या आणि समतेच्या दर्शनाची अनुभूती देतो. "जिथे भक्ती, तिथे देव" हेच यातून स्पष्ट होते.

५. पाचवे कडवे: अभंगाचा समारोप
कडवे: रखुमादेवीवर। सेना म्हणे मी पामर॥

प्रत्येक पदाचा अर्थ:

रखुमादेवीवर।: (सेना महाराजांचा आवडता देव) रुक्मिणीचा पती (विठ्ठल).

सेना म्हणे मी पामर।: (हा सगळा चमत्कार पाहून) संत सेना महाराज म्हणतात की, मी तर एक सामान्य, दीन-दुबळा भक्त आहे. (ही सारी माझ्या देवाच्या कृपेची महती आहे.)

विस्तृत विवेचन (Vivechan): हा अभंगाचा नाममुद्रेचा (Endorsement) भाग आहे. येथे सेना महाराज 'रखुमादेवीवर' असे संबोधून आपल्या आवडत्या विठ्ठलाची महती गातात. आपल्या देवाने आपल्यासाठी हे अद्भुत कार्य केले, तरीही ते स्वतःला 'पामर' (दीन, सामान्य, क्षुद्र) म्हणवून घेतात. हे संतांचे मोठेपण आहे. ते आपल्या भक्तीचे किंवा चमत्काराचे श्रेय स्वतः घेत नाहीत, तर संपूर्ण श्रेय देवाच्या कृपेला देतात. 'मी पामर' हे वचन त्यांची निरहंकारी वृत्ती आणि देवावरील अनन्य श्रद्धा दर्शविते.

निष्कर्ष (Nishkarsha) आणि उदाहरणे
निष्कर्ष (Summary/Inference)
या अभंगाचा मुख्य निष्कर्ष हा आहे की देव आपल्या भक्ताचे रक्षण करण्यासाठी आणि त्याची लाज राखण्यासाठी स्वतः कोणतेही कार्य करायला तयार असतो.

मुख्य शिकवण:

कर्तव्य आणि भक्तीचा समन्वय: सेना महाराजांनी भक्तीला अधिक महत्त्व दिले, पण देवाने त्यांचे सांसारिक कर्तव्यही पूर्ण केले. देव भक्ताला त्याच्या जबाबदाऱ्यांपासून दूर राहू देत नाही.

समर्पणाचे फळ: भक्ताचे समर्पण पूर्ण असल्यास, देव त्याचे काम स्वतः करतो. येथे देवाने 'सेना न्हावी' ही भूमिका स्वीकारून, जात-पात, लहान-मोठा भेद मानला नाही.

देवाचे सर्वव्यापी स्वरूप: आरसा आणि वाटी यांसारख्या सामान्य वस्तूंमध्येही देवाने दर्शन देऊन, त्याचे स्वरूप सर्वव्यापी आहे हे सिद्ध केले.

उदाहरणा सहित (With Examples)
१. भक्ताची लाज राखणारा देव: या अभंगातील प्रसंग हा याचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. जसे भक्त पुंडलिकासाठी विठ्ठल कटेवर हात ठेवून उभा राहिला, जसे संत चोखामेळ्यासाठी देवाने त्यांचे काम केले, त्याचप्रमाणे संत सेना महाराजांच्या सेवेसाठी देवाने नाभिकाचे रूप घेतले. यातून देव-भक्ताच्या संबंधातील प्रेम आणि एकरूपता दिसून येते.

२. अहंकार विसर्जन: राजाला आरशात विठ्ठलाचे रूप दिसणे हे दर्शविते की, राजाचा 'मी राजा आहे' हा अहंकार गळून पडला आणि त्याला 'हा नाभिक सामान्य नाही, तर तो देवाचा प्रिय भक्त आहे' याची जाणीव झाली. देवाची कृपा माणसाला त्याच्या देहाभिमानापासून मुक्त करते.

सखोल भावार्थ (Deep Meaning/Essence)
या अभंगाचा सखोल भावार्थ केवळ एका चमत्काराचे वर्णन करणे नाही, तर 'देव आणि भक्त यांत कोणताही भेद नाही' हे आध्यात्मिक सत्य सिद्ध करणे आहे. ज्या भक्ताची भक्ती इतकी शुद्ध आणि अनन्य असते की, त्याला आपल्या नित्यनेमामध्ये (भक्तीत) व्यत्यय नको असतो, त्याच्यासाठी देव स्वतः त्याचे बाह्य कार्य करतो. सेना महाराज शरीररूपाने राजाकडे गेले नाहीत, पण त्यांचे आत्मिक स्वरूप (देव) राजाची सेवा करून आले.

'मुख पाहता दर्पणी। आत दिसे चक्रपाणी' या चरणाचा अर्थ असा आहे की, भक्तीच्या प्रकाशात पाहिल्यास प्रत्येक मनुष्याच्या अंतर्यामी असलेला आत्मा म्हणजेच परमेश्वर आहे, याची जाणीव होते. संत सेना महाराजांचे रूप धारण करून विठ्ठलाने राजाला ही शिकवण दिली की, केवळ बाह्य रूप आणि व्यवसाय पाहून कोणालाही तुच्छ मानू नये; कारण प्रत्येक मानवात भगवंताचा वास आहे. हा अभंग समता आणि आत्मज्ञान या दोन्ही मूल्यांचे महत्त्व अधोरेखित करतो.

राजाच्या समोर हे नवल वर्तले.

भगवंत हा भक्तांच्या संकटसमयी आपले ब्रीद राखण्यासाठी योग्य वेळेला. रक्षणार्थ धावून येतो. मग संत सावता असतील, जनाबाई, सजन कसाई, कबीर, चोखामेळा, भक्त दामाजी यांसारख्या अनेक संतांच्या रक्षणासाठी देव धावून येतो. याचा संदर्भ अनेक अभंगांमधून पाहावयास मिळतो. सेनारूपी परमेश्वराने राजाच्या शरीराला हात लावताच शरीर पुलकित झाले. सर्व व्याधी-रोगातून शरीर मुक्त झाल्यासारखे वाटले. राजाच्या सर्व शरीरात

 नवचैतन्य जाणवू लागले.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.11.2025-रविवार.
===========================================