चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - मूर्खशिष्योपदेशेन दुष्टास्त्रीभरणेन च-1-।४।।

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

मूर्खशिष्योपदेशेन दुष्टास्त्रीभरणेन च।
दुःखिते सम्प्रयोगेण पण्डितोऽप्यवसीदति ।।४।।

अर्थ- एक पंडित भी घोर कष्ट में आ जाता है यदि वह किसी मुर्ख को उपदेशदेता है, यदि वह एक दुष्ट पत्नी का पालन-पोषण करता है या किसी दुखीव्यक्ति के साथ अतयंत घनिष्ठ सम्बन्ध बना लेता है.

Meaning: Even a pandit comes to grief by giving instruction to a foolish disciple, by maintaining a wicked wife, and by excessive familiarity with the miserable.

📜 चाणक्य नीति – प्रथम अध्याय – श्लोक ४ 💡

श्लोक:

मूर्खशिष्योपदेशेन दुष्टास्त्रीभरणेन च।
दुःखिते सम्प्रयोगेण पण्डितोऽप्यवसीदति।। ४।।

🌿 आरंभ (Introduction) – चाणक्य नीतीचे महत्त्व

आचार्य चाणक्य यांनी रचलेली "चाणक्य नीति" हा ग्रंथ मानवी जीवनातील व्यवहार, नीती आणि यशस्वी जीवनाचे नियम सांगतो.
मनुष्याने जीवनात कोणत्या गोष्टींपासून दूर राहावे, किंवा कोणत्या चुका टाळाव्या —
हे चाणक्य अत्यंत कठोर पण स्पष्ट शब्दांत सांगतात.
या श्लोक क्र. ४ मध्ये चाणक्य तीन अशा परिस्थितींचे वर्णन करतात,
ज्यामुळे बुद्धिमान (पंडित) मनुष्य सुद्धा दुःखी होतो, निराश होतो किंवा त्याचे पतन होते.

🔹 प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन (Detailed Meaning and Explanation)
१. मूर्खशिष्योपदेशेन (Mūrkha-śiṣyopadeśena)

ओळीचा अर्थ:
मूर्ख शिष्याला उपदेश (ज्ञान) दिल्यामुळे.

विस्तृत विवेचन:
आचार्य चाणक्य म्हणतात — एखाद्या मूर्ख किंवा अपात्र शिष्याला ज्ञान देण्याचा प्रयत्न करणे हे अत्यंत दुःखदायक आहे.
मूर्ख शिष्याची बुद्धी ज्ञान आत्मसात करण्यास तयार नसते.
तो उपदेशाचे मोल समजत नाही, त्याचा आदर करत नाही आणि त्याचे आचरणही करत नाही.
अशा व्यक्तीला शिक्षण देणे म्हणजे आपली ऊर्जा वाया घालवणे.

उदाहरणे:
– तुम्ही एखाद्याला चांगले काम शिकवत आहात, पण त्याची शिकण्याची इच्छाच नाही.
– एखादा विद्यार्थी सतत आळस करतो, जरी तुम्ही त्याला मेहनतीचा उपदेश करत असाल.

परिणाम:
ज्ञानी व्यक्तीला येथे दुहेरी त्रास होतो —
एक तर त्याचे अमूल्य ज्ञान व्यर्थ जाते,
दुसरे म्हणजे शिष्य कधीच सुधारत नाही हे पाहून त्याला निराशा येते.
त्याचे मन खचते आणि ज्ञान देण्याची प्रेरणा कमी होते.

२. दुष्टास्त्रीभरणेन च (Duṣṭāstrī-bharaṇena ca)

ओळीचा अर्थ:
दुष्ट (दुराचारी, वाईट स्वभावाच्या) स्त्रीचा सांभाळ केल्यामुळे.

विस्तृत विवेचन:
येथे 'दुष्टास्त्री' म्हणजे केवळ वाईट चरित्र असलेली स्त्री नव्हे,
तर दुष्ट स्वभाव, कठोर वाणी, भांडखोर वृत्ती, असमाधानी आणि विश्वासघातकी स्वभावाची व्यक्ती.
'भरणेन' म्हणजे तिचा सांभाळ करणे, तिला आश्रय देणे किंवा तिच्यासोबत जीवन व्यतीत करणे.
अशा व्यक्तीच्या सहवासात सदैव कलह, तणाव आणि अशांतता निर्माण होते.

कारण:
ती घरात नकारात्मकता निर्माण करते, मनःशांती हरवते.
तिच्या वर्तनामुळे कुटुंबात तणाव वाढतो.
तिच्या वागण्याने प्रियजनांना समाजात अपमान सहन करावा लागतो.
घरातील सौख्य संपते आणि आनंद नष्ट होतो.

परिणाम:
एखादी व्यक्ती कितीही ज्ञानी किंवा संपन्न असली,
जर घरात शांतता नाही, तर जीवनात यश मिळत नाही.
अशा व्यक्तीचा सांभाळ करणे म्हणजे दुःख आणि मनस्तापाचे ओझे वाहणे.
यामुळे मनुष्याच्या जीवनात संतुलन हरवते आणि तो खचतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.11.2025-रविवार.
===========================================