चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - मूर्खशिष्योपदेशेन दुष्टास्त्रीभरणेन च-2-।४।।

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

मूर्खशिष्योपदेशेन दुष्टास्त्रीभरणेन च।
दुःखिते सम्प्रयोगेण पण्डितोऽप्यवसीदति ।।४।।

३. दुःखिते सम्प्रयोगेण (Duḥkhite samprayogeṇa)

ओळीचा अर्थ:
दुःखी, निराश व्यक्तीच्या सतत सहवासात राहिल्यामुळे.

विस्तृत विवेचन:
'दुःखित' म्हणजे जो सतत आपल्या वाईट परिस्थितीत अडकून राहतो आणि प्रयत्न करत नाही.
'सम्प्रयोगेण' म्हणजे अशा व्यक्तीच्या सहवासात राहणे.
चांगल्या उद्देशाने मदत करणे वाईट नाही, पण जो व्यक्ती फक्त नकारात्मकता पसरवतो —
त्याच्या सहवासात राहिल्यास आपली उर्जा आणि मानसिक शांती नष्ट होते.

परिणाम:
मानवी मन संवेदनशील असते; सतत दुःख ऐकून नकारात्मकता पसरते.
आपल्यावर त्याचा मानसिक परिणाम होतो.
ज्ञानी मनुष्य सुद्धा अशा नकारात्मक वातावरणात राहून दिशाहीन होतो.
तो आपले ध्येय विसरतो आणि निराशेत बुडतो.

४. पण्डितोऽप्यवसीदति (Paṇḍito'pyavasīdati)

ओळीचा अर्थ:
(वरील तीन कारणांमुळे) बुद्धिमान मनुष्य सुद्धा खचतो, पतन पावतो.

विस्तृत विवेचन:
हा या श्लोकाचा निष्कर्ष आहे.
चाणक्य म्हणतात — या तिन्ही परिस्थितींमध्ये 'अपि पंडितः' म्हणजे अत्यंत ज्ञानी मनुष्य सुद्धा खचतो.
ज्ञान असूनही, या बाह्य परिस्थिती त्याच्या विवेकावर परिणाम करतात.
त्याचे मन आणि ऊर्जा नष्ट होतात, त्यामुळे त्याचे जीवन दुःखी आणि असफल होते.

'अवसीदति' म्हणजे —
मानसिक निराशा, आर्थिक नुकसान,
शारीरिक थकवा आणि आध्यात्मिक पतन.
थोडक्यात — जीवनातील आनंद आणि प्रगती थांबते.

🕉� समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference)

समारोप:
हा श्लोक जीवनात योग्य संबंध आणि योग्य वेळेचे नियोजन यांचे महत्त्व सांगतो.
ज्ञानी मनुष्याने आपले ज्ञान, वेळ आणि ऊर्जा कुठे वापरावी, हे जाणणे आवश्यक आहे.
अयोग्य व्यक्तींमध्ये गुंतवणूक केल्यास ज्ञानाचा उपयोग होत नाही.
हे तीन संबंध — मूर्ख शिष्य, दुष्ट स्त्री आणि दुःखी सहकारी — हे पतनाचे कारण ठरतात.

निष्कर्ष:
जीवन यशस्वी करण्यासाठी —
ज्ञानाची गुंतवणूक योग्य ठिकाणी करा,
नकारात्मक संबंधांपासून दूर राहा,
आणि आपल्या मनःशांतीचे रक्षण करा.
यालाच चाणक्य "स्वसंरक्षणाची नीती" म्हणतात.

📊 सारांश तालिका (Summary Table)
दुःखाचे कारण   जीवनावरील परिणाम   चाणक्याचा संदेश
मूर्ख शिष्याला उपदेश   वेळेचा आणि ऊर्जेचा अपव्यय, मानसिक निराशा   अपात्र व्यक्तीला ज्ञान देऊ नये
दुष्ट स्त्रीचा सांभाळ   घरात सतत कलह, समाजात अपमान   गृहशांती राखा, वाईट सहवास टाळा
दुःखी व्यक्तीचा सहवास   नकारात्मक विचारांचा प्रसार, ध्येयभ्रष्टता   नकारात्मकतेपासून दूर राहा

✨ अंतिम संदेश:
👉 मूर्खपणा, दुष्टता आणि नकारात्मकतेपासून दूर राहिल्यास —
मनुष्य स्वतःचे रक्षण करून आनंदी आणि यशस्वी जीवन जगू शकतो. ✨

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.11.2025-रविवार.
===========================================