श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २:-श्लोक-69-या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी-1

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-69-

या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः।।69।।

सम्पूर्ण प्राणियों के लिए जो रात्रि के समान है, उस नित्य ज्ञानस्वरूप परमानन्द की प्राप्ति में स्थितप्रज्ञ योगी जागता है और जिस नाशवान सांसारिक सुख की प्राप्ति में सब प्राणी जागते हैं, परमात्मा के तत्त्व को जानने वाले मुनि के लिए वह रात्रि के समान है |

🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ६९ 🙏

श्लोक:
या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः।।६९।।

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)

हा श्लोक स्थितप्रज्ञ (स्थिर बुद्धीचा, आत्मज्ञान प्राप्त झालेला) योगी आणि सामान्य मनुष्य यांच्या जाणीवेतील (Consciousness) मूलभूत फरक स्पष्ट करतो.
भगवान श्रीकृष्ण दिवस आणि रात्रीच्या प्रतीकांचा वापर करून दोन भिन्न जीवनदृष्टी (Life Perspectives) दर्शवतात.

दिवस आणि रात्रीचे प्रतीकात्मक अर्थ:
सामान्य भूतांसाठी 'दिवस' (यस्यां जाग्रति भूतानि):
हा भौतिक जगतातील विषय-भोग, इंद्रियांचे सुख, धन, प्रसिद्धी, सत्ता आणि तात्पुरती मान-सन्मान इत्यादींची प्राप्ती आहे.
सामान्य मनुष्य याच गोष्टींना वास्तव (Reality) मानतो आणि त्या मिळवण्यासाठी रात्रंदिवस 'जागा' (प्रयत्नशील/जागरूक) असतो.
त्यांच्यासाठी हेच 'सकाळ' असते.

संयमी मुनींसाठी 'रात्र' (सा निशा पश्यतो मुनेः):
सामान्य माणसाचे हे 'दिवस' (विषय-भोग) आत्मज्ञानी मुनींसाठी 'रात्र' किंवा अंधकार असतो.
मुनींना या क्षणभंगुर आणि नश्वर (Perishable) गोष्टींमध्ये कोणतेही सार (Essence) दिसत नाही.
ते या जगाला माया किंवा क्षणिक स्वप्नाप्रमाणे पाहतात, ज्यामुळे ते त्यात आसक्त होत नाहीत.

सामान्य भूतांसाठी 'रात्र' (या निशा सर्वभूतानां):
सामान्य भूतांसाठी आत्मज्ञान, परमात्मतत्त्व, शाश्वत सत्य आणि मोक्षप्राप्तीचे मार्ग हे 'रात्री'प्रमाणे असतात.
त्यांना या गोष्टींमध्ये रुची नसते.
त्यांची बुद्धी या सत्याकडे दुर्लक्ष करते, जणू ते झोपलेले आहेत.

संयमी मुनींसाठी 'दिवस' (तस्यां जागर्ति संयमी):
जे सामान्य लोकांसाठी 'रात्र' आहे, त्या आत्मतत्त्वात संयमी पुरुष 'जागा' (पूर्णपणे जागरूक) असतो.
मुनी नित्य-अनित्य वस्तूंचा विचार (विवेक) करतात, इंद्रियांवर संयम ठेवतात आणि आत्म्यामध्ये रममाण होतात.
शाश्वत आनंदाची (परमात्मानंद) जाणीव हीच त्यांच्यासाठी खरी 'सकाळ' असते.

या श्लोकाचा गाभा:
आत्म-नियंत्रित आणि ज्ञानी व्यक्तीची प्राथमिकता आणि दृष्टी सामान्य जगाच्या पूर्णपणे विरुद्ध असते.

💡 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth)

या श्लोकाचे पद-पदार्थ व सरळ अर्थ खालीलप्रमाणे आहे:

संस्कृत शब्द – मराठी अर्थ:

या निशा – रात्र आहे

सर्वभूतानां – सर्व प्राण्यांसाठी/जीवांसाठी

तस्यां जागर्ति – तिच्यात (त्या रात्रीत) जागा असतो

संयमी – आत्मसंयमी पुरुष/योगी

तस्यां जाग्रति भूतानि – (सर्व) प्राणी/सामान्य लोक त्या गोष्टीत जागा असतात

पश्यतो मुनेः – (तत्त्व) पाहणाऱ्या/जाणणाऱ्या मुनीसाठी

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.11.2025-सोमवार.
===========================================