कबीर दास-बलिहारी गुरु आपनो, घड़ी-घड़ी सौ सौ बार॥५॥-2-

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

बलिहारी गुरु आपनो, घड़ी-घड़ी सौ सौ बार।
मानुष से देवत किया करत न लागी बार॥५॥

३. संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)
🔹 प्रथम चरण: गुरूंप्रती परम समर्पण
कबीर दास जी या दोह्याच्या पहिल्या ओळीतून गुरूंप्रती असलेली त्यांची अखंड आणि उत्कट भक्ती व्यक्त करतात. "बलिहारी" या शब्दातून ते केवळ आदर व्यक्त करत नाहीत, तर आपले तन, मन आणि सर्वस्व गुरूंच्या चरणी अर्पण करण्याची तीव्र भावना दर्शवतात.

गुरूचे महत्त्व: गुरू हे शिष्याच्या जीवनातील सर्वात मोठे दाते (दाता) असतात. ते भौतिक वस्तू न देता 'ज्ञान' नावाचे अमूल्य धन देतात. हे ज्ञान शिष्याला जन्म-मृत्यूच्या बंधनातून मुक्त करते.

वारंवार वंदन: "घड़ी-घड़ी सौ सौ बार" या शब्दांचा अर्थ केवळ संख्यात्मक नाही, तर भावात्मक आहे. म्हणजेच, प्रत्येक श्वासासोबत, प्रत्येक विचारासोबत कबीर आपल्या गुरूंचे स्मरण करतात, त्यांच्यापुढे लीन होतात. जगातील सर्व धन-संपत्तीपेक्षा गुरूंचे ज्ञान श्रेष्ठ आहे, म्हणून कबीर स्वतःला शेकडो वेळा समर्पित करूनही त्यांचे ऋण फेडू शकत नाहीत. हे समर्पण अनादि आणि अनंत आहे.

🔹 द्वितीय चरण: मनुष्याचे देवत्वात रूपांतर
दुसऱ्या ओळीत कबीर गुरूंच्या कार्याचे महान फलित सांगतात. एका सामान्य मनुष्याला 'देवत्व' प्रदान करणे, हे गुरूंच्या कृपेचे सर्वात मोठे लक्षण आहे.

'मानुष' (मनुष्य) म्हणजे काय?: येथे 'मनुष्य' म्हणजे केवळ शारीरिक अस्तित्व नव्हे, तर अज्ञान, वासना, अहंकार आणि मायेच्या बंधनात अडकलेला सामान्य जीव. हा मनुष्य काम, क्रोध, लोभ आणि मोहाच्या अधीन असतो.

'देवत' (देवत्व) म्हणजे काय?: 'देवत्व' म्हणजे ईश्वराप्रमाणे महान आणि शुद्ध होणे. याचा अर्थ आत्मज्ञान प्राप्त करणे, अहंकार नष्ट करणे, परम तत्त्वाला ओळखणे आणि जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून मुक्त होणे.

गुरूंची कृपाशक्ती: "करत न लागी बार" याचा अर्थ, गुरूंच्या कृपेचा प्रभाव इतका त्वरित आणि शक्तिशाली असतो की, शिष्याच्या जीवनातील परिवर्तन क्षणार्धात घडते. सद्गुरू आपल्या उपदेश आणि दृष्टीने शिष्याच्या अज्ञानाचे आवरण एका क्षणात दूर करतात. जसे दिव्याची वात पेटवताच अंधार दूर होतो, तसे गुरूंच्या ज्ञानप्रकाशाने शिष्याचे अज्ञान नष्ट होते.

🔹 उदाहरण (Udaharana Sahit):
याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे ध्रुव तारेची कथा किंवा अंगुलिमालची कथा.

अंगुलिमाल (डाकू): अंगुलिमाल हा क्रूर डाकू होता, जो मनुष्यांची हत्या करून त्यांच्या बोटांची माला गळ्यात घालायचा (सामान्य 'मानुष'). परंतु, महात्मा गौतम बुद्धांनी (गुरू) त्याला केवळ एका क्षणाच्या उपदेशाने आणि कृपादृष्टीने शांत केले, त्याचा विवेक जागृत केला आणि त्याला महान भिक्षू (देवत्व) बनवले. हे परिवर्तन करण्यास बुद्धांना क्षणभरही वेळ लागला नाही.

शिष्य आणि सोन्याचे रूपांतर: लोखंडाला 'पारस' (स्पर्शमणी) स्पर्श करताच त्याचे सोन्यात रूपांतर होते. त्याचप्रमाणे, शिष्याचा आत्मा (लोखंडाप्रमाणे सामान्य) जेव्हा सद्गुरूंच्या (पारसप्रमाणे तेजस्वी) ज्ञानाला स्पर्श करतो, तेव्हा त्याला कोणत्याही विलंब न लागता 'देवत्व' (सोन्याप्रमाणे शुद्ध) प्राप्त होते.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit)
समारोप: कबीर दास जींनी या दोह्यात अत्यंत स्पष्ट शब्दांत गुरूंच्या महतीचे गायन केले आहे. गुरू हाच जीवनातील अंधारातून प्रकाशाकडे नेणारा आणि माणसाला देवत्व प्रदान करणारा एकमेव घटक आहे. त्यामुळे, शिष्याने सदैव गुरूंच्या चरणी समर्पित राहिले पाहिजे आणि त्यांचे उपकार मानले पाहिजेत.

निष्कर्ष/सार (Inference/Summary): या दोह्याचा अंतिम निष्कर्ष हा आहे की, गुरूंचे ऋण हे अनंत आहे. सामान्य मानवी जीवनातील दुःख आणि अज्ञानाचे निवारण करण्याची शक्ती केवळ सद्गुरूंच्या कृपेमध्ये आहे. भौतिक जीवनातील 'देवत्व' म्हणजे यश आणि सन्मान नसून, ते आध्यात्मिक ज्ञान आणि आत्म्याची शुद्धता आहे. ज्याला हे ज्ञान प्राप्त होते, त्यालाच खरी मुक्ती आणि शांती मिळते. म्हणून, कबीर दास जी प्रत्येक शिष्याला गुरूंच्या चरणी निःस्वार्थ आणि पूर्ण समर्पणाचा संदेश देतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.11.2025-सोमवार.
===========================================