श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २-श्लोक-70-आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति-1

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-70-

आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी।।70।।

जैसे नाना नदियों के जल सब ओर से परिपूर्ण अचल प्रतिष्ठावाले समुद्र में उसको विचलित न करते हुए ही समा जाते हैं, वैसे ही सब भोग जिस स्थितप्रज्ञ पुरुष में किसी प्रकार का विकार उत्पन्न किये बिना ही समा जाते हैं, वही पुरुष परम शान्ति को प्राप्त होता है, भोगों को चाहने वाला नहीं | (70)

🌊 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक ७०
आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्। तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी।।७०।।

📜 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth)
ज्याप्रमाणे अनेक नद्यांचे पाणी चारी बाजूंनी परिपूर्ण असलेल्या, (तरीही) अचल प्रतिष्ठेच्या (मर्यादा न सोडणाऱ्या व विचलित न होणाऱ्या) समुद्रामध्ये प्रवेश करते, त्याचप्रमाणे ज्या स्थितप्रज्ञ पुरुषात सर्व कामना (इच्छा) कोणत्याही प्रकारचा विकार उत्पन्न न करता समाविष्ट होतात, तो पुरुष परम शांतीला प्राप्त होतो; भोग-कामनांची इच्छा करणारा (कामकामी) नव्हे.

🧘 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): गहन अर्थ/सार
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण स्थिरबुद्धीच्या (स्थितप्रज्ञ) व्यक्तीची तुलना समुद्राशी करून खरी शांती कोणाला मिळते हे स्पष्ट करतात.

समुद्राचे उदाहरण:

समुद्र अचलप्रतिष्ठ असतो - तो आपल्या मर्यादेत कायम राहतो.

नद्यांचे पाणी सतत समुद्रात प्रवेश करते, पण त्यामुळे समुद्राचे स्वरूप बदलत नाही, तो विचलित होत नाही, त्याची स्थिरता ढळत नाही आणि तो मर्यादा सोडून (काठ सोडून) वाहू लागत नाही.

समुद्र परिपूर्ण असतो - त्याला कोणत्याही नवीन पाण्याची कमतरता जाणवत नसते.

स्थितप्रज्ञ पुरुषाचे वर्णन:

ज्याप्रमाणे परिपूर्ण समुद्र नद्यांच्या प्रवाहाने विचलित होत नाही, त्याचप्रमाणे स्थितप्रज्ञ व्यक्तीच्या मनात अनेक भौतिक इच्छा-कामना (कामाः) प्रवेश करतात, तरीही तो विकाररहित राहतो.

हा मनुष्य इच्छांच्या मागे धावत नाही. तो इच्छांच्या आगमनाने अशांत होत नाही आणि त्यांच्या अभावाने दुःखी होत नाही. तो आत्म-संतृप्त असतो.

याउलट, 'कामकामी' (इच्छांच्या अधीन असलेला) मनुष्य प्रत्येक इच्छेच्या पूर्तीसाठी सतत अस्वस्थ राहतो, त्यामुळे त्याला कधीही खरी शांती मिळत नाही.

निष्कर्ष: भौतिक गोष्टींच्या पूर्तीतून मिळणारे सुख क्षणिक असते. खरी शांती (स्थायी आनंद) केवळ आत्म-संतोषातून आणि स्थिर बुद्धीतून प्राप्त होते, जिथे इच्छा येतात आणि जातात पण मनाची स्थिरता ढळत नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.11.2025-मंगळवार.
===========================================