श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २-श्लोक-70-आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति-2

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-70-

आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी।।70।।

✨ प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

१. आरंभ (Arambh): विषयप्रवेश आणि संदर्भ
हा श्लोक 'सांख्ययोग' (अध्याय २) च्या शेवटच्या भागातील आहे, जिथे भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धीचा) आणि योगयुक्त असलेल्या व्यक्तीची लक्षणे सांगत आहेत. यापूर्वीच्या श्लोकात, स्थिरबुद्धीचा मनुष्य इंद्रियनिग्रहाने समाधानी राहतो, हे सांगितले. आता हा श्लोक स्पष्ट करतो की, फक्त इंद्रियांचा निग्रह पुरेसा नाही, तर मनाची परिपूर्णता आणि स्थिरता कशी आवश्यक आहे.

२. विवेचन आणि विस्तृत विश्लेषण (Vistrut Vishleshan):
अ. समुद्राची उपमा: स्थिरता आणि परिपूर्णता

श्रीकृष्ण समुद्राचे अत्यंत सुंदर आणि अचूक उदाहरण देतात.

'आपूर्यमाणम्' (परिपूर्ण): समुद्र नेहमी पाण्याने भरलेला असतो. नद्यांचे पाणी त्यात येत असले तरी त्याला पाण्याची कमतरता जाणवत नाही. याचप्रमाणे, स्थितप्रज्ञ पुरुष हा आत्मज्ञानाने परिपूर्ण असतो. त्याला बाह्य सुखांची कमतरता (अभाव) वाटत नाही. त्याची तृप्ती अंतर्मनात असते.

'अचलप्रतिष्ठम्' (अचल प्रतिष्ठा): समुद्र आपल्या किनाऱ्याचे बंधन कधीही ओलांडत नाही. कितीही जलप्रवाह आले तरी तो विचलित होत नाही. स्थितप्रज्ञ व्यक्तीचे मन याचप्रमाणे स्थिर असते. तिच्या जीवनात अनेक सुख-दुःखाच्या, मान-अपमानाच्या, अनुकूल-प्रतिकूल इच्छा-कामना (नद्या) प्रवेश करतात, पण त्याचे मन आपल्या 'आत्मधर्मा' (मर्यादा) पासून ढळत नाही.

ब. कामनांचे आगमन (तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे):

स्थितप्रज्ञ व्यक्ती हा संन्यासी असला तरी तो जगात वावरत असल्याने त्याच्या समोर इच्छा येतातच. जसे भूक लागणे, थंडी जाणवणे, कौतुक ऐकून आनंद होणे, किंवा अपमान ऐकून दुःख होणे - या सर्व कामना/विकार त्याच्या 'मनात प्रवेश करतात'.

फरक: सामान्य माणूस (कामकामी) या इच्छांना पाहताच त्यांच्या मागे धावतो.

स्थितप्रज्ञ: स्थिरबुद्धीचा मनुष्य या इच्छांना फक्त पाहतो आणि त्यांना समुद्राप्रमाणे स्वतःमध्ये सामावून घेतो. तो त्यांच्यावर प्रतिक्रिया देत नाही किंवा त्यांना उत्तेजन देत नाही. तो त्या इच्छांची पूर्ती करण्यात किंवा त्यांना नष्ट करण्यात आपली शक्ती वाया घालवत नाही. त्या येतात आणि जातात, पण त्याची शांती ढळत नाही.

क. शांतिकोणाला मिळते? (स शान्तिमाप्नोति न कामकामी):

स शान्तिमाप्नोति (तो शांती प्राप्त करतो): जो पुरुष आत्मज्ञानी, तृप्त आणि स्थिर आहे, ज्याचे मन इच्छारूपी नद्यांनी विचलित होत नाही, त्यालाच परम शांती मिळते. ही शांती कायमस्वरूपी असते.

न कामकामी (भोग-कामनांची इच्छा करणारा नव्हे): जो मनुष्य केवळ भौतिक इच्छांच्या पूर्तीसाठी जगतो, त्याला कधीही शांती मिळत नाही. कारण,

इच्छा अनंत आहेत: एक इच्छा पूर्ण झाली की दुसरी लगेच तयार होते. इच्छेचा अंत कधीच होत नाही.

अप्राप्तीचे दुःख: इच्छा पूर्ण न झाल्यास तो दुःखी होतो.

प्राप्तीचे दुःख: इच्छा पूर्ण झाल्यावर ती टिकवण्याची चिंता आणि तिचा नाश होण्याची भीती सतावते. यामुळे कामकामी मनुष्य कायम अशांत राहतो.

३. उदाहरणे (Udaharana Sahit):
उदा. १: नदी आणि समुद्र (प्रकृति/नैसर्गिक उदाहरण): ज्याप्रमाणे पावसाळ्यात नद्यांना पूर येतो, तरी समुद्र आपली मर्यादा सोडून शहरांमध्ये शिरत नाही, त्याचप्रमाणे स्थितप्रज्ञ व्यक्तीच्या आयुष्यात कितीही 'इच्छारूपी' लाटा आल्या तरी तो अहंकार, मोह, राग, लोभ यांसारख्या विकार-शहरांमध्ये शिरून अशांती निर्माण करत नाही.

उदा. २: एक व्यावसायिक (व्यवहारिक उदाहरण): एका स्थिरबुद्धीच्या (स्थितप्रज्ञ) उद्योगपतीला बाजारात नवीन आव्हाने आणि संधी (इच्छा/कामना) दोन्ही येतात.

कामकामी उद्योगपती: नवीन संधी पाहताच तो लोभाने उत्तेजित होतो, मिळेल त्या मार्गाने पैसा कमावण्याचा प्रयत्न करतो, संधी हुकल्यास निराश होतो.

स्थितप्रज्ञ उद्योगपती: नवीन संधी किंवा आव्हान आले तरी तो स्थिर राहतो. ते आव्हान त्याच्या कार्याच्या मर्यादा (समुद्राचा किनारा) ओलांडत नाही. तो आपले कर्तव्य (कर्म) करतो, पण निकालामुळे विचलित होत नाही. त्यामुळे तो अंतर्बाह्य शांत असतो.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit):
निष्कर्ष (Nishkarsha): या श्लोकाचा अंतिम संदेश आहे की, बाह्य वस्तूंच्या प्राप्तीतून किंवा इच्छांच्या जबरदस्तीने केलेल्या दमनतून शांती मिळत नाही. खरी शांती मिळवण्यासाठी आपले मन समुद्राप्रमाणे आत्मज्ञानाने परिपूर्ण आणि स्थिर असणे आवश्यक आहे. जेव्हा मन आतून परिपूर्ण होते, तेव्हा बाह्य इच्छा (कामना) त्याला विचलित करू शकत नाहीत.

समारोप (Samarop): भगवान श्रीकृष्ण सांगतात की, समुद्राप्रमाणे आत्मनिष्ठ राहा. इच्छा-कामना जगात नेहमीच असतील, पण त्या तुम्हाला तुमच्या शांतीच्या केंद्रस्थानापासून विचलित करू शकणार नाहीत याची काळजी घ्या. ही स्थिरबुद्धीच मोक्ष आणि परम शांती प्राप्त करून देणारा मार्ग आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.11.2025-मंगळवार.
===========================================