कबीर दास-कबिरा माला मनहि की, और संसारी भीख॥६॥

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

कबीर दास जी के दोहे आज के समय में भी बहुत ज्ञानवर्धक है, जिनमें भक्ति की प्रधानता स्पष्ट रूप से दृष्टिगत होती है। परंतु कबीर दास जी ने इन दोहों की रचना तत्कालीन समाज के उत्थान के लिए किया था।

कबिरा माला मनहि की, और संसारी भीख।
माला फेरे हरि मिले, गले रहट के देख॥६॥

भावार्थ- कबीर जी कहते हैं कि माला तो मन की ही होती है बाकी तो सभी लोक दिखावा है। अगर माला फेरने से भगवान मिलता हो तो रहट के गले को देख, कितनी बार माला फिरती है। दिल की माला फिरने से ही भगवान मिलता है।

🙏 संत कबीरदास जी के दोहे: आंतरिक भक्तीचे महत्त्व
दोहा:

कबिरा माला मनहि की, और संसारी भीख। माला फेरे हरि मिले, गले रहट के देख॥६॥

१. आरंभ (Arambh): विषयप्रवेश आणि संदर्भ
संत कबीरदासजींच्या दोह्यांमध्ये बाहेरील कर्मकांडावर टीका करून आंतरिक शुद्ध भक्तीचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. हा दोहा विशेषतः माळ जपण्याच्या (माला जपने) क्रियेवर आधारित आहे. कबीरदासजी सांगतात की, केवळ हातात माळ घेऊन फिरवल्याने देवप्राप्ती होत नाही, तर भक्ती ही मनातून आणि शुद्ध अंतःकरणातून व्हायला हवी. हा दोहा लोकांना ढोंगी भक्तीचा त्याग करून खऱ्या आत्म-चिंतनाकडे वळण्याचा संदेश देतो.

२. प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन
या दोह्यात एकूण दोन ओळी (ओळी) आहेत.

ओळ पहिली (First Line) 🧘
कबिरा माला मनहि की, और संसारी भीख।

अर्थ (Pratyek Olicha Arth): कबीर म्हणतात की, खरी माळ तर मनाची (मनातील विचारांची) आहे आणि हातातील माळ फिरवणे ही एक प्रकारची जगाला दाखवण्यासाठी केलेली भीक (ढोंग) आहे.

सखोल भावार्थ/विवेचन (Vistrut Vivechan):

'कबिरा माला मनहि की': कबीरदासजी भक्तीचे खरे ठिकाण सांगतात - ते म्हणजे आपले मन. जर मन शुद्ध नसेल, त्यात मोह, काम, क्रोध भरलेले असतील, तर केवळ बोटांनी माळ फिरवून कोणताही फायदा नाही. मनातील शुभ विचार, दया, करुणा आणि देवावरचा विश्वास हेच खऱ्या माळेचे मणी आहेत, ज्यांना जपावे लागते.

'और संसारी भीख': येथे 'संसारी भीख' याचा अर्थ 'जगाकडून मिळणारी प्रशंसा' किंवा 'देखावा' असा आहे. अनेक लोक केवळ लोकांना 'मी खूप मोठा भक्त आहे' हे दाखवण्यासाठी माळ फिरवतात. ही क्रिया देवाच्या दारात न जाता, जगाच्या नजरेत मोठेपणा मिळवण्यासाठी केलेली एक प्रकारची याचना (भीक) आहे.

निष्कर्ष: भक्तीची प्रक्रिया बाह्य नसावी, ती आंतरिक असावी. ढोंग सोडून, चित्त शुद्ध करून देवाचे नामस्मरण करणे महत्त्वाचे आहे.

ओळ दुसरी (Second Line) 🎡
माला फेरे हरि मिले, गले रहट के देख॥

अर्थ (Pratyek Olicha Arth): जर केवळ माळ फिरवल्यानेच परमेश्वर (हरी) मिळत असेल, तर विहिरीवरच्या रहाटाकडे (रहाटगाडगे) बघा, जो दिवसभर गळ्यात माळेप्रमाणे दोरी फिरवतो आहे. त्याला देव मिळाला का?

सखोल भावार्थ/विवेचन (Vistrut Vivechan):

'माला फेरे हरि मिले': कबीर येथे माळ फिरवणाऱ्यांवर व्यंग (उपहास) करत आहेत. ते म्हणतात की, जर यांत्रिकपणे माळ फिरवणे एवढे सोपे आणि प्रभावी असते, तर देवाची प्राप्ती खूप सोपी झाली असती.

'गले रहट के देख': 'रहाट' (राहटगाडगे - विहिरीतून पाणी काढण्यासाठी वापरले जाणारे चाक, ज्यावर मण्यांसारख्या बादल्यांची साखळी असते) हे एक उत्तम उदाहरण आहे. रहाट दिवसभर सतत गोल फिरत असतो, त्याच्या गळ्यात माळेप्रमाणे बादल्यांची साखळी (मण्यांसारखी) असते, जी वर-खाली होत राहते. रहाट भौतिक दृष्ट्या सतत फिरूनही त्याला देवप्राप्ती होत नाही, कारण त्याची क्रिया यंत्रवत आणि भावनाशून्य असते.

उदाहरणे: (आधुनिक) जर केवळ व्यायामशाळेत जाऊन यंत्रावर तासभर व्यायाम केल्याने शरीर सुदृढ होत असेल, पण मनात खाण्याचा मोह असेल, तर त्या व्यायामाचा उपयोग नाही. त्याचप्रमाणे, मन स्थिर नसताना माळ फिरवूनही देवप्राप्ती होत नाही. भक्तीमध्ये भावना आणि एकाग्रता महत्त्वाची आहे.

३. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha)
समारोप (Samarop): संत कबीरदासजींनी या दोह्याच्या माध्यमातून समाजाला कर्मकांड आणि दिखाव्यापासून दूर राहण्याचा उपदेश केला आहे. त्यांनी स्पष्ट केले आहे की, भक्ती ही बाह्य साधनांवर नव्हे, तर आंतरिक साधनांवर आधारित आहे. मनाचे परिवर्तन आणि शुद्धीकरण करणे, तसेच सत्य, प्रेम आणि नम्रता या गुणांची माळ सतत जपणे, हेच खऱ्या अर्थाने देवप्राप्तीचे साधन आहे.

निष्कर्ष (Nishkarsha): या दोह्याचा अंतिम आणि सखोल निष्कर्ष हा आहे:

देवाचे नामस्मरण केवळ मुखाने किंवा हातातील माळेने न करता, ते एकाग्र चित्ताने आणि शुद्ध मनाने केले पाहिजे. दिखाऊ कर्मकांडापेक्षा (संसारी भीख), आंतरिक भक्ती आणि मनःशांती (मनहि की माला) हेच परमेश्वर प्राप्तीचे खरे रहस्य आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.11.2025-मंगळवार.
===========================================