श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २: श्लोक71-विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः-1

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-71-

विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः।
निर्ममो निरहंकारः स शान्तिमधिगच्छति।।71।।

जो पुरुष सम्पूर्ण कामनाओं को त्यागकर ममतारहित, अहंकार रहित और स्पृहा रहित हुआ विचरता है, वही शान्ति को प्राप्त होता है अर्थात् वह शान्ति को प्राप्त है |(71)

🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-७१ 🙏

श्लोक
विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः। निर्ममो निरहंकारः स शान्तिमधिगच्छति।।७१।।

📜 श्लोक अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth)
जो पुरुष सर्व प्रकारच्या कामना (इच्छा) सोडून देतो, जो निःस्पृह (कोणत्याही गोष्टीची अपेक्षा न ठेवणारा, आसक्ती नसलेला) होऊन वागतो, ममतारहित (माझे-तुझे ही भावना नसलेला) आणि अहंकाररहित असतो, तोच खऱ्या शांतीला (परम शांतीला) प्राप्त होतो.

✨ श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
हा श्लोक 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धीचा, ज्ञानी पुरुष) कसा वागतो आणि त्याला मिळणारे अंतिम फळ काय आहे, हे स्पष्ट करतो. भगवान श्रीकृष्ण सांगतात की खरी शांती ही बाह्य परिस्थितीत नसून, आंतरिक मुक्तीमध्ये आहे. ती मुक्ती चार मुख्य मानसिक बंधनातून मिळते: कामना (इच्छा), स्पृहा (अपेक्षा/आसक्ती), ममता (माझेपणाची भावना) आणि अहंकार.

कामनांचा त्याग: कामना म्हणजे न मिळालेल्या गोष्टी मिळवण्याची इच्छा. स्थितप्रज्ञ पुरुष सर्व प्रकारच्या भौतिक इच्छांचा त्याग करतो. याचा अर्थ तो निष्क्रिय होत नाही, तर फळाची अपेक्षा न ठेवता कर्म करतो. त्याला कशाचीही 'तृष्णा' (तीव्र ओढ) नसते.

निःस्पृहता: याचा अर्थ कोणत्याही प्राप्त वस्तूची किंवा परिस्थितीची आसक्ती न ठेवणे. तो समाधानी असतो आणि मिळेल त्यात निर्लिप्त राहतो.

निर्ममता: 'हे माझे घर आहे,' 'ही माझी संपत्ती आहे,' 'हे माझे कुटुंब आहे' या ममतेच्या भावनेतून तो मुक्त असतो. तो आपले कर्तव्य करतो, पण त्यात ममत्वाची गाठ बांधत नाही. तो फक्त 'ट्रस्टी' (विश्वस्त) म्हणून जगतो.

निरहंकार: 'मी' कर्ता आहे, 'मी' मोठा आहे, 'मी' हे केले - अशा अहंकारापासून तो दूर असतो. तो स्वतःला परमात्म्याच्या इच्छेचे साधन मानतो.

जो या चार बंधनातून मुक्त होऊन समाजात वावरतो, तो कर्म करूनही अलिप्त राहतो आणि त्यामुळे त्याला क्षणिक सुख नव्हे, तर 'परम शांती' (मोक्षप्रद शांती) प्राप्त होते.

विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

१. आरंभ (Arambh): शांतीचे रहस्य
भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्मज्ञानाचे आणि स्थितप्रज्ञाचे (ज्ञान प्राप्त झालेल्या स्थिर बुद्धीच्या व्यक्तीचे) वर्णन सांगत आहेत. ७० व्या श्लोकात त्यांनी सांगितले की, ज्याप्रमाणे अथांग समुद्रात अनेक नद्यांचे पाणी येऊन मिळते, तरी समुद्र स्थिर राहतो, त्याप्रमाणे सर्व कामना ज्याच्या मनात प्रवेश करूनही ज्याची बुद्धी विचलित होत नाही, तोच शांत राहतो. या ७१ व्या श्लोकात, श्रीकृष्ण याच शांतीच्या स्थितीला प्राप्त होण्याचे व्यावहारिक सूत्र (Practical Formula) देतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.11.2025-बुधवार.
===========================================