श्रीमद्भगवद्गीता-अध्याय २: श्लोक71-विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः-2

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-71-

विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः।
निर्ममो निरहंकारः स शान्तिमधिगच्छति।।71।।

२. विवेचन (Vivechan): शांतीचे चार आधारस्तंभ
या श्लोकात शांती प्राप्त करण्यासाठी आवश्यक असलेले चार मुख्य गुण सांगितले आहेत:

अ. सर्व कामनांचा त्याग (विहाय कामान्यः सर्वान्): 'कामना' म्हणजे भौतिक सुख, धन, प्रसिद्धी, मान-सन्मान इत्यादी मिळवण्याची तीव्र इच्छा. ही कामनाच मनुष्याच्या दुःखाचे मूळ कारण आहे. जोपर्यंत मनात एखादी वस्तू मिळवण्याची किंवा नसलेली गोष्ट प्राप्त करण्याची तळमळ आहे, तोपर्यंत व्यक्ती अशांत राहते. स्थितप्रज्ञ पुरुष सर्व कामनांचा त्याग करतो, म्हणजे त्या कामनांवर आधारित क्रिया करत नाही. उदाहरणासह: एखादा साधक अन्न खातो, पण त्याला विविध चविष्ट पदार्थांची कामना नसते; तो फक्त जीवन टिकवण्यासाठी अन्न ग्रहण करतो.

ब. निःस्पृहता (चरति निःस्पृहः): 'निःस्पृह' म्हणजे आसक्ती नसलेला किंवा अपेक्षा नसलेला. कामनांचा त्याग झाल्यानंतरही काहीवेळा मिळालेल्या वस्तूविषयी आसक्ती (attachments) राहते. निःस्पृह व्यक्ती जगात राहून कर्म करते, पण त्या कर्माच्या फळाची किंवा वस्तूच्या अस्तित्वाची अपेक्षा ठेवत नाही. कर्म झाले, फळ मिळाले किंवा नाही मिळाले, दोन्ही परिस्थितीत तो समभाव ठेवतो. उदाहरणासह: आपण झाड लावतो, पण ते झाड मोठे झालेच पाहिजे, त्याला फळे आलीच पाहिजेत, असा आग्रह निःस्पृह व्यक्ती धरत नाही. तो फक्त कर्तव्य म्हणून पाणी घालतो. फळ मिळाले तर आनंद नाही आणि मिळाले नाही तरी दुःख नाही.

क. निर्ममता (निर्ममः): 'ममत्व' म्हणजे 'माझेपण'. 'मी' आणि 'माझे' हे माणसाला जगाशी बांधणारे दोन महत्त्वाचे धागे आहेत. निर्मम पुरुष शरीर, कुटुंब, संपत्ती या कशातही 'माझे' मानत नाही. त्याला जाणीव असते की हे सर्व तात्पुरते आहे आणि ईश्वराचे आहे. तो फक्त त्याचा उपयोग करतो. ममता ही सर्वात मोठी अशांतीची जननी आहे, कारण 'माझे' असलेल्या गोष्टीला दुःख झाले की आपल्यालाही दुःख होते. उदाहरणासह: एखादा अधिकारी ऑफिसच्या खुर्चीवर बसून काम करतो, पण तो खुर्चीला 'माझी' मानत नाही. खुर्ची तुटली किंवा बदलली तरी त्याला दुःख होत नाही. त्याचप्रमाणे, ज्ञानी पुरुष शरीरासह सर्व नाती आणि वस्तूंचा उपयोग करतो, पण त्यात ममत्व ठेवत नाही.

ड. निरहंकार (निरहंकारः): 'अहंकार' म्हणजे स्वतःला 'कर्ता' मानणे, 'मी' पणाचा भाव. 'मीच हे केले', 'माझ्यामुळे हे झाले', 'मी नसतो तर...' हा अहंकार असतो. निरहंकार पुरुष कर्मे करतो, पण कर्माचे श्रेय स्वतःला न देता ईश्वराला किंवा प्रकृतीला देतो. त्याला जाणीव होते की आपण केवळ निमित्त आहोत. अहंकारामुळेच मान-अपमान, निंदा-स्तुतीचे दुःख वाटते. अहंकाररहित झाल्यावर ही द्वंद्वे संपतात. उदाहरणासह: संत तुकाराम किंवा ज्ञानेश्वर माऊली यांचे उदाहरण. त्यांनी समाजात राहून महान कार्य केले, पण त्याचा त्यांना अहंकार नव्हता. त्यांनी स्वतःला 'देवाचा दास' मानले. त्यामुळे त्यांना कोणी त्रास दिला तरी त्यांची शांती ढळली नाही.

३. समारोप (Samarop): शांतीची प्राप्ती
या चार गुणांनी युक्त होऊन जो पुरुष जगात वावरतो (चरति), म्हणजेच कर्तव्य कर्मे करत राहतो, पण आंतरिक दृष्टीने तो मुक्त असतो. त्याची बुद्धी स्थिर होते आणि तो खऱ्या स्वरूपात स्थित होतो. अशा स्थितीलाच 'स शान्तिमधिगच्छति' म्हणजेच तो परम शांतीला प्राप्त होतो असे म्हणतात. ही शांती म्हणजे केवळ कलह किंवा गोंधळ नसणे नव्हे, तर आत्म्याला होणारा शाश्वत आनंद आणि समाधानाची स्थिती आहे.

४. निष्कर्ष (Nishkarsha/Summary): स्थितप्रज्ञाची ओळख
हा श्लोक 'स्थितप्रज्ञ' पुरुषाची अंतिम अवस्था आणि ओळख स्पष्ट करतो. स्थितप्रज्ञ केवळ 'बोलाचा भात आणि बोलाची कढी' नसतो; तर तो जीवनात कामना, स्पृहा, ममता आणि अहंकार या चार मानसिक विकारांवर विजय मिळवलेला असतो.

सारांश:

काय सोडायचे: सर्व कामना (इच्छा), ममता (माझेपणा) आणि अहंकार ('मी' पणा).

कसे जगायचे: निःस्पृह (आसक्तिरहित) होऊन.

परिणाम: परम शांती (स शान्तिमधिगच्छति).

हा श्लोक जीवनातील दुःखावर आणि अशांतीवरचे अचूक औषध आहे. भौतिक जगात राहूनही आध्यात्मिक शांती कशी मिळवावी याचे हे सर्वोत्तम मार्गदर्शन आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.11.2025-बुधवार.
===========================================