1768 - एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटॅनिका ची पहिली आवृत्ती प्रकाशित-1-📚 (ज्ञानकोश) 📜

[Atul Kaviraje]

1768 - The First Edition of the Encyclopaedia Britannica is Published

The first edition of the famous Encyclopaedia Britannica was published in Edinburgh, Scotland.

1768 - एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटॅनिका ची पहिली आवृत्ती प्रकाशित-

प्रसिद्ध एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटॅनिका चा पहिला संस्करण एडिनबर्ग, स्कॉटलंड मध्ये प्रकाशित झाला.

🖋� मराठी लेख: ज्ञानज्योतीचा आरंभ: एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटॅनिका (१७६८) 📚

📅 तारीख: ०५ नोव्हेंबर, १७६८
✨ घटना: एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटॅनिकाची पहिली आवृत्ती प्रकाशित
📍 स्थान: एडिनबर्ग, स्कॉटलंड
💡 सारगर्भित सारांश: ज्ञान आणि माहितीचे लोकशाहीकरण करणारा, 'एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटॅनिका' (Encyclopaedia Britannica) हा जगातील सर्वात प्रतिष्ठित ज्ञानकोश स्कॉटलंडमध्ये प्रकाशित झाला. एका नव्या युगाच्या वैचारिक आणि शैक्षणिक प्रगतीचा तो आधारस्तंभ ठरला.
🖼� संबंधित चिन्हे, प्रतीके आणि इमोजी:
📚 (ज्ञानकोश) 📜 (ऐतिहासिक दस्तऐवज) 💡 (ज्ञान) 🌍 (जागतिक प्रभाव) 🧐 (संशोधन)

प्रदीर्घ लेख आणि विवेचनपर माहिती (Lekh: Vistrut Mahiti)
१. परिचय (Introduction) 📜
एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटॅनिकाची (Encyclopaedia Britannica) पहिली आवृत्ती ५ नोव्हेंबर १७६८ रोजी स्कॉटलंडमधील एडिनबर्ग येथे प्रकाशित झाली. ही केवळ पुस्तकांची मालिका नव्हती, तर प्रबोधनयुगाच्या (Age of Enlightenment) वैचारिक भुकेला शांत करणारा एक महत्त्वाचा ऐतिहासिक टप्पा होता. या ज्ञानकोशाने जगातील सर्व माहिती एकाच ठिकाणी, वर्णानुक्रमे उपलब्ध करून देण्याचा प्रयत्न केला, ज्यामुळे सामान्य माणसासाठी ज्ञानाचे दरवाजे खुले झाले.

२. ऐतिहासिक पार्श्वभूमी: प्रबोधन आणि गरज 💡
२.१ युरोपमधील वैचारिक क्रांती: १७ व्या आणि १८ व्या शतकात युरोपमध्ये प्रबोधन युग जोरात होते. बुद्धिवाद, तर्कशास्त्र आणि वैज्ञानिक विचारांना महत्त्व मिळत होते.

२.२ माहितीच्या संकलनाची आवश्यकता: या काळात, विविध विषयांवरील विखुरलेले ज्ञान एकत्रित करून ते सुसंगत आणि सोप्या पद्धतीने मांडण्याची मोठी गरज होती. ब्रिटॅनिकाने ही पोकळी भरून काढली.

२.३ पूर्वीचे प्रयत्न: यापूर्वी फ्रान्समध्ये 'एन्सायक्लोपेडी' (Encyclopédie) नावाचा ज्ञानकोश प्रकाशित झाला होता, पण ब्रिटॅनिकाने त्याला अधिक व्यापक, वैज्ञानिक आणि व्यावसायिक स्वरूप दिले.

३. निर्माते आणि त्यांचे महत्त्वाचे योगदान 👥
३.१ संपादकीय त्रयी: पहिली आवृत्ती तीन प्रमुख व्यक्तींच्या प्रयत्नातून साकारली:

कॉलिन मॅकफारक्वार (Colin Macfarquhar): पुस्तके विक्रेता आणि प्रकाशक.

अँड्र्यू बेल (Andrew Bell): उत्कीर्णक (Engraver), ज्याने आकृत्या आणि नकाशे तयार केले.

विल्यम स्मेली (William Smellie): पहिले मुख्य संपादक, ज्याने बहुतांश लेखन केले आणि ज्ञानकोशाची रचना ठरवली.

३.२ स्मेलीचा दृष्टिकोन: स्मेलीने मोठ्या, सामान्य विषयांवर दीर्घ निबंध लिहून त्याखाली अनेक छोटे विषय समाविष्ट करण्याची अभिनव पद्धत वापरली, ज्यामुळे माहिती अधिक सखोल झाली.

४. पहिल्या आवृत्तीची रचना आणि प्रकाशन प्रक्रिया 📑
४.१ स्वरूप आणि कालावधी: पहिली आवृत्ती तीन खंडांमध्ये (Volumes I, II, III) प्रकाशित झाली आणि तिला पूर्ण होण्यासाठी १८७१ पर्यंतचा कालावधी लागला.

४.२ खंड विभागणी: पहिल्या खंडात 'A ते B', दुसऱ्यात 'C ते L' आणि तिसऱ्यात 'M ते Z' पर्यंतच्या नोंदी होत्या.

४.३ व्यावसायिक पद्धत: हा ज्ञानकोश सुरुवातीला वर्गणीदार (Subscription) पद्धतीने, टप्प्याटप्प्याने प्रकाशित करण्यात आला, ज्यामुळे सामान्य लोकही तो विकत घेऊ शकले.

५. ज्ञानकोशाची सामग्री आणि शैक्षणिक महत्त्व 🎯
५.१ वर्णानुक्रमे रचना: माहिती अत्यंत सुटसुटीतपणे 'अ' (A) पासून 'ज्ञ' (Z) पर्यंत वर्णानुक्रमे लावली होती.

५.२ सर्वसमावेशक विषय: यात कला, विज्ञान, भूगोल, इतिहास, व्यापार आणि विविध कौशल्ये (उदा. शेती, बांधकाम) अशा अनेक विषयांचा समावेश होता. उदाहरणार्थ: 'Animal' (प्राणी) या नोंदीत सविस्तर वैज्ञानिक माहिती दिलेली होती.

५.३ रेखाचित्रे (Plates): अँड्र्यू बेलने तयार केलेली कलात्मक आणि वैज्ञानिकदृष्ट्या अचूक चित्रे (Plates) हे या आवृत्तीचे मोठे वैशिष्ट्य होते, ज्यामुळे विषय समजायला सोपा झाला.

६. सामाजिक आणि वैचारिक महत्त्व (Democratization of Knowledge) 🌐
६.१ ज्ञानावरील मक्तेदारी संपुष्टात: यापूर्वी ज्ञान हे केवळ उच्चभ्रू, विद्वान किंवा चर्चपर्यंत मर्यादित होते. ब्रिटॅनिकाने ते सर्वसामान्यांसाठी खुले केले.

६.२ शिक्षणाचे साधन: हे पुस्तक अनेक कुटुंबांसाठी, शाळांसाठी आणि अभ्यासकांसाठी शिक्षणाचे आणि स्वतःच्या ज्ञानाची वाढ करण्याचे प्राथमिक साधन बनले.

६.३ तर्कशुद्ध विचारांना प्रोत्साहन: यात अनेक अंधश्रद्धा आणि जुन्या रूढीवादी विचारांना आव्हान देऊन तर्कशुद्ध माहिती दिली होती.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.11.2025-बुधवार.
===========================================