श्रीमद्भगवद्गीता -अध्याय २: -श्लोक-72-एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य-1

[Atul Kaviraje]

📜 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-72-

एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति।
स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति।।72।।

हे अर्जुन ! यह ब्रह्म को प्राप्त हुए पुरुष की स्थिति है | इसको प्राप्त होकर योगी कभी मोहित नहीं होता और अन्तकाल में भी इस ब्राह्मी स्थिति में स्थित होकर ब्रह्मानन्द को प्राप्त हो जाता है |

🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय २: सांख्ययोग - श्लोक-७२ 🙏

हा श्लोक 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धीचा पुरुष) कसा असतो, याचे वर्णन करणाऱ्या दुसऱ्या अध्यायाचा अंतिम श्लोक आहे. या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला, मागील श्लोकात (२.७१) सांगितलेल्या 'ब्राह्मी स्थिती'चे महत्त्व आणि अंतिम फळ सांगतात.

📜 श्लोक (Sanskrit Shloka)
एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति। स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति।।७२।।

✨ श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth)
एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ - हे पार्था (पृथेचा पुत्र अर्जुना), ही ब्राह्मी स्थिती आहे. (म्हणजे ब्रह्मप्राप्तीची, ब्रह्मस्वरूपात स्थित होण्याची अवस्था आहे.)

नैनां प्राप्य विमुह्यति - ही स्थिती प्राप्त झाल्यावर तो कधीही मोहित होत नाही. (तो पुन्हा मोह, अज्ञान किंवा संसारात अडकत नाही.)

स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि - या अवस्थेत अंतकाळातही (मरणाच्या वेळीही) स्थित राहून,

ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति - तो ब्रह्मनिर्वाण (ब्रह्मरूपता किंवा मोक्ष) प्राप्त करतो.

संपूर्ण अर्थ: हे पार्था, ही ब्रह्मप्राप्तीची स्थिती आहे. ही स्थिती प्राप्त झाल्यानंतर मनुष्य कधीही मोहित होत नाही. अंतकाळीसुद्धा या ब्राह्मी स्थितीत स्थिर राहून तो ब्रह्मनिर्वाण (मोक्ष) प्राप्त करतो.

💡 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): Deep meaning/essence
हा श्लोक दुसऱ्या अध्यायाचा निष्कर्ष आहे. या श्लोकात, स्थिरबुद्धीच्या (स्थितप्रज्ञ) पुरुषाचे अंतिम फळ काय असते, याचे वर्णन केले आहे.

१. ब्राह्मी स्थितीचे स्वरूप: * ब्राह्मी स्थिती म्हणजे ब्रह्म-स्वरूपामध्ये स्थिर असणे. ब्रह्म हे सत्य, ज्ञान आणि अनंत आहे. * यापूर्वीच्या श्लोकात (२.७१) सांगितलेली अवस्था म्हणजे- 'सर्व कामनांचा त्याग करून, ममत्व (माझे-तुझे) आणि अहंकार (मी-पण) सोडून जो मनुष्य निःस्पृहपणे वागतो, त्याला शांती मिळते'. ही शांतीच 'ब्राह्मी स्थिती' आहे. * या स्थितीत मनुष्य प्रकृतीच्या गुणांनी (सत्त्व, रज, तम) आणि द्वंद्वांनी (सुख-दुःख, मान-अपमान) प्रभावित होत नाही.

२. मोहातून मुक्तता (नैनां प्राप्य विमुह्यति): * मोहाचे मूळ अज्ञान आहे. सत्य आणि असत्य, नित्य आणि अनित्य यातील फरक न कळणे हा मोह आहे. * ब्राह्मी स्थिती प्राप्त झाल्यावर, साधकाचे अज्ञान पूर्णपणे नष्ट होते. त्याला 'मी शरीर नसून, आत्मा आहे आणि हा आत्माच ब्रह्म आहे' याची अनुभूती होते. * एकदा ही अनुभूती झाली की, पुनः संसाराच्या मोहात किंवा कर्मबंधनात अडकणे शक्य नसते. जसे, जागे झालेल्या व्यक्तीला स्वप्नातील वस्तूंचे आकर्षण वाटत नाही.

३. अंतकाळातील स्थिरता (स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि): * सामान्य मनुष्याला मरणाच्या वेळी प्रचंड भीती, चिंता आणि आसक्ती जाणवते. या भावनांमुळे त्याला पुढील जन्म प्राप्त होतो. * पण जो साधक जीवनभर ब्राह्मी स्थितीत राहिला आहे, तो अंतकाळातही त्या स्थिर, शांत आणि निर्विकार अवस्थेत असतो. * अंतकाळ हा साधनेचा अंतिम कसोटीचा क्षण असतो. या क्षणीदेखील जो आपली चित्तवृत्ती ब्रह्मामधे स्थिर ठेवतो, त्यालाच अंतिम मुक्ती मिळते.

४. अंतिम फळ: ब्रह्मनिर्वाण (ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति): * ब्रह्मनिर्वाण म्हणजे मोक्ष, मुक्ती किंवा ब्रह्मामधे विलीन होणे. * 'ब्रह्म' म्हणजे सर्वात मोठे, शाश्वत तत्त्व आणि 'निर्वाण' म्हणजे सर्व दुःख, बंधन, आणि पुनर्जन्माच्या चक्रापासून मुक्ती. * हा मोक्ष मिळणे म्हणजे जीव आणि ब्रह्म यातील भेद संपून जाणे. साधक स्वतःच ब्रह्मरूप होतो. त्याला परम शांती आणि आनंद प्राप्त होतो.

📚 संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

१. आरंभ (Introduction)
दुसऱ्या अध्यायाला 'सांख्ययोग' म्हणतात, पण याचे दुसरे नाव 'स्थितप्रज्ञ योग' असेही देता येईल. कारण यात आत्म्याच्या अमरत्वाच्या ज्ञानापासून सुरुवात करून, स्थिर बुद्धीच्या (स्थितप्रज्ञ) पुरुषाची लक्षणे आणि त्याच्या कर्माचे स्वरूप सांगितले आहे. श्लोक ५५ पासून ७१ पर्यंत, स्थिर बुद्धीच्या व्यक्तीची लक्षणे विस्ताराने सांगितली. श्लोक ७२ मध्ये, श्रीकृष्ण त्या संपूर्ण जीवनाचे अंतिम परिणाम अर्जुनाला सांगून, या विवेचनाची समाप्ती करत आहेत. भगवंत अर्जुनाला सांगत आहेत की, 'हे अर्जुना, ज्या स्थितप्रज्ञ अवस्थेचे वर्णन मी केले, तीच खरी 'ब्राह्मी स्थिती' आहे.'

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.11.2025-गुरुवार.
===========================================