कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन-1-

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

अर्जुन उवाच-

ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन।
तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव।।1।।

अर्जुन बोलेः हे जनार्दन ! यदि आपको कर्म की अपेक्षा ज्ञान श्रेष्ठ मान्य है तो फिर हे केशव ! मुझे भयंकर कर्म में क्यों लगाते हैं?

🧘🏽�♂️ तिसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक १ 🧘🏽�♂️
मूळ श्लोक:

अर्जुन उवाच- ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन। तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव।।1।।

🙏 आरंभ (Introduction)
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायाच्या शेवटी भगवान श्रीकृष्णांनी सांख्ययोग (ज्ञानयोग) आणि कर्मयोग या दोन निष्ठांविषयी सांगितले. दुसऱ्या अध्यायात, कर्मयोगाचा महिमा सांगताना भगवंतांनी अर्जुनाला आसक्ती सोडून 'युद्ध कर' असा आदेश दिला. परंतु, त्याच वेळी भगवंतांनी बुद्धीला (ज्ञानाला) कर्मापेक्षा श्रेष्ठ मानले होते, जसे की त्यांनी 'बुद्धीमध्ये शरण जा' असे सांगितले.

भगवंतांच्या या दुहेरी बोलण्यामुळे अर्जुन संभ्रमात पडला. त्याला वाटले की जर ज्ञान श्रेष्ठ आहे, तर मग कर्म करण्याची गरज काय? या संभ्रमातून बाहेर पडण्यासाठी, आणि कर्मापेक्षा ज्ञान श्रेष्ठ मानले जात असेल तर युद्धासारखे 'घोर कर्म' (भयंकर, क्रूर कर्म) का करायला सांगत आहात, हा प्रश्न अर्जुन तिसऱ्या अध्यायाच्या पहिल्या श्लोकात श्रीकृष्णांना विचारतो. हा श्लोक कर्मयोग या अध्यायाचा प्रारंभ आहे.

💡 श्लोक अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): Meaning of SHLOK
अर्जुन म्हणाला:

जनार्दन! (हे जनार्दना!) चेत् (जर) कर्मणः (कर्मापेक्षा) बुद्धिः (ज्ञान/बुद्धी) ते (तुम्हाला) ज्यायसी (श्रेष्ठ) मता (मान्य आहे),

तत् (तर मग) केशव! (हे केशवा!) किम् (कशासाठी) माम् (मला) घोरे (भयंकर/क्रूर) कर्मणि (कर्मात) नियोजयसि (प्रवृत्त करत आहात/योजत आहात)?

अर्थ: अर्जुन म्हणाला, "हे जनार्दना (श्रीकृष्णा)! जर तुमच्या मते कर्मापेक्षा ज्ञान श्रेष्ठ आहे, तर मग हे केशवा! तुम्ही मला या युद्धासारख्या भयंकर कर्मात का प्रवृत्त करत आहात?"

🌊 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): Deep Meaning/Essence
या श्लोकामध्ये अर्जुनाची मनाची द्विधावस्था (Confused state) स्पष्ट होते.

ज्ञानाची श्रेष्ठता: दुसऱ्या अध्यायात श्रीकृष्णांनी 'समत्व-बुद्धी' (योगाची बुद्धी) कर्माच्या तुलनेत श्रेष्ठ असल्याचे वारंवार सांगितले होते. ज्ञानाने आत्म्याचे स्वरूप कळते आणि कर्मबंधनातून मुक्ती मिळते. यामुळे अर्जुनाचा असा समज झाला की, जर बुद्धी श्रेष्ठ आहे, तर कर्माचा, विशेषतः युद्धासारख्या हिंसक कर्माचा त्याग करणेच अधिक श्रेयस्कर आहे.

घोर कर्मातील योजकता: 'घोर कर्म' म्हणजे भयंकर किंवा क्रूर कर्म. इथे 'घोर कर्म' हा शब्द युद्धासाठी वापरला गेला आहे, ज्यात आपल्याच बांधवांचा वध करावा लागतो. अर्जुन श्रीकृष्णांना विचारतो की जर अंतिम सत्य 'ज्ञान' आहे आणि बुद्धीने ते प्राप्त होते, तर तुम्ही मला या क्रूर आणि रक्तपाताच्या कर्मामध्ये का ढकलत आहात?

प्रश्नाचा गाभा: अर्जुनाच्या प्रश्नाचा मूळ गाभा असा आहे की, ज्ञानमार्गाने (संन्यास किंवा कर्मत्याग) मुक्ती मिळते की कर्ममार्गाने (कर्तव्यपालन)? जर ज्ञानमार्ग श्रेष्ठ असेल, तर तुम्ही मला कर्म करण्यास का सांगत आहात? यावरून हे स्पष्ट होते की अर्जुन अजूनही ज्ञान आणि कर्म यांमध्ये भेद पाहत आहे आणि त्याला दोन्हीपैकी एका निश्चित मार्गाची निवड करायची आहे. त्याला श्रीकृष्णांकडून एकाच मार्गाची निश्चिती हवी आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.11.2025-शुक्रवार.
===========================================