कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन-2-

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

अर्जुन उवाच-

ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन।
तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव।।1।।

📜 विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, Extensive, and Lengthy Elaboration/Analysis)
हा श्लोक म्हणजे कर्मयोगाचा आधारस्तंभ आहे. अर्जुनाच्या मनातील संभ्रम केवळ वैयक्तिक नाही, तर तो प्रत्येक साधकाच्या किंवा सामान्य माणसाच्या मनातील कर्म आणि ज्ञान या दोन मार्गांविषयीचा शाश्वत प्रश्न आहे.

१. अर्जुनाचा संभ्रम आणि विरोधाभास:
कर्म: युद्धासारखे कर्म म्हणजे दुःख, हिंसा, रक्तपात आणि पाप. हे कर्म जीवात्म्याला अधिक बंधनात पाडते असे अर्जुन मानतो.

ज्ञान/बुद्धी: श्रीकृष्ण वारंवार सांगतात की समत्व-बुद्धीने केलेली कर्मे बंधनात पाडत नाहीत. ज्ञान म्हणजे आत्म्याचे अकर्तापण जाणणे आणि सर्व कर्मांमध्ये समभाव ठेवणे.

विरोधाभास: अर्जुन म्हणतो, "जर तुम्ही (ज्ञान) बुद्धीला कर्मापेक्षा ज्यायसी (श्रेष्ठ) मानता, तर मग मला कठीण कर्मात का घालता?" थोडक्यात, श्रेष्ठ गोष्ट (ज्ञान) सोडून कनिष्ठ गोष्ट (कर्म) का करायला सांगत आहात?

२. शब्दांचे महत्त्व:
जनार्दन आणि केशव: अर्जुन श्रीकृष्णांना दोन नावांनी हाक मारतो. 'जनार्दन' म्हणजे जन (लोकांचे) अर्दन (दुःख दूर करणारा) किंवा जन (लोकांना) अर्दन (मार्ग दाखवणारा). आणि 'केशव' म्हणजे ज्याने केशी नावाच्या राक्षसाला मारले, किंवा जो केस (ब्रह्मा) आणि ईश (शिव) यांचा ईश्वर आहे. या नावांमधून अर्जुन त्यांच्या सर्वशक्तिमान स्वरूपाची आठवण करून देऊन, 'तुम्हीच माझ्या दुःखाचे निवारण करा आणि निश्चित मार्ग सांगा' असे सूचित करतो.

३. कर्माचे स्वरूप:
अर्जुनाच्या दृष्टीने 'घोर कर्म' म्हणजे सकाम (फळाची इच्छा ठेवून केलेले) कर्म. त्याला वाटते की जर त्याने युद्ध केले, तर त्याला राज्य मिळेल, पण त्याचबरोबर पाप आणि बंधनेही मिळतील.

उदाहरण: कल्पना करा की एक विद्यार्थी अध्यात्मिक पुस्तके वाचतो, जिथे सांगितले आहे की जगातील सर्व मोह माया आहे आणि अभ्यास करणे हे देखील फळाची (नोकरीची) इच्छा ठेवून केलेले कर्म आहे, त्यामुळे ते बंधनात टाकणारे आहे. मग, तो शिक्षक/गुरुला विचारतो की, जर ज्ञान श्रेष्ठ आहे, तर मी हे 'फळाची इच्छा असलेले' कर्म (अभ्यास) का करू?

४. पुढील उत्तराची पार्श्वभूमी:
अर्जुनाच्या या प्रश्नातून पुढील दोन गोष्टी अपेक्षित आहेत:

ज्ञान आणि कर्म यांच्यातील फरक स्पष्ट करा. (भगवान तिसऱ्या श्लोकात तेच करतात - सांख्यनिष्ठा आणि योगनिष्ठा)

माझ्यासाठी नेमका कोणता मार्ग योग्य आहे, ते निश्चित करून सांगा. (तो दुसऱ्या श्लोकात "तदेकं वद निश्चित्य" म्हणून विचारतो).

या श्लोकात अर्जुन स्पष्ट करतो की दुसऱ्या अध्यायातील भगवंतांचे बोलणे त्याला व्यामिश्र (मिश्रित, गोंधळात टाकणारे) वाटले आहे. ज्ञान आणि कर्म या दोन परस्परविरोधी गोष्टी एकत्र सांगितल्यामुळे तो गोंधळला आहे आणि त्याला त्याच्या कल्याणासाठी एक निश्चित आणि एकरूप मार्ग हवा आहे.

🎯 समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit)

समारोप (Conclusion):
भगवद्गीतेच्या कर्मयोग नावाच्या तिसऱ्या अध्यायाची सुरुवात अर्जुनाच्या याच महत्त्वपूर्ण प्रश्नाने होते. हा प्रश्न केवळ युद्धाच्या मैदानावरील तात्कालिक संभ्रम नसून, तो प्रवृत्ती (कर्म) आणि निवृत्ती (संन्यास/ज्ञान) या दोन मार्गांमधील साधकाचा शाश्वत संघर्ष दर्शवतो. अर्जुनाच्या या प्रश्नामुळेच भगवान श्रीकृष्ण पुढील अध्यायात कर्मयोगाचे अंतिम रहस्य उघड करतात: कर्म सोडायचे नाही, तर कर्मातील आसक्ती सोडायची आहे.

निष्कर्ष (Summary/Inference):
या पहिल्या श्लोकाचा निष्कर्ष असा आहे की, अर्जुन अजूनही ज्ञान (बुद्धी) आणि कर्म यांना दोन भिन्न, स्वतंत्र आणि परस्परविरोधी मार्ग मानतो. त्याला वाटते की जर ज्ञान अंतिम मुक्ती देणारे असेल, तर कर्माचे बंधन स्वीकारणे चुकीचे आहे. श्रीकृष्णांचे पुढील उत्तर या निष्कर्षाला खोडून काढेल आणि स्पष्ट करेल की खरी बुद्धी म्हणजे कर्म आणि ज्ञान यांचा समन्वय करणे, म्हणजे आसक्ती सोडून कर्म करणे (कर्मयोग).

📚 उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit)
आधुनिक उदाहरण: समजा, एक व्यक्ती नोकरी करत आहे आणि त्याच वेळी तो योगाभ्यास किंवा आध्यात्मिक वाचन करतो. अध्यात्मात त्याला 'सगळे जग माया आहे आणि कर्म बंधनात टाकते' असे सांगितले जाते.

अर्जुनाची अवस्था: तो विचारतो, "गुरुजी, जर या जगाच्या मोहातून बाहेर पडणे आणि ज्ञान मिळवणे हेच श्रेष्ठ असेल, तर मग तुम्ही मला 'नोकरीचे कर्तव्य व्यवस्थित कर' असे का सांगत आहात? नोकरी तर केवळ पैसे कमवण्यासाठीचे घोर कर्म आहे."

श्रीकृष्णांचे अपेक्षित उत्तर: श्रीकृष्ण पुढे स्पष्ट करतील की, नोकरी सोडण्याची गरज नाही. नोकरी कर, पण त्यातून मिळणाऱ्या पगाराची किंवा बढतीची आसक्ती सोडून केवळ आपले कर्तव्य समजून कर. ज्ञानाची बुद्धी (समत्व-बुद्धी) ठेवून केलेले कर्म हे बंधनात टाकणारे नसते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.11.2025-शुक्रवार.
===========================================