चाणक्य नीति-यस्मिन् देशे न सम्मानो न वृत्तिर्न च बान्धवः।।८।।-2-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

यस्मिन् देशे न सम्मानो न वृत्तिर्न च बान्धवः ।
नच विद्यागमऽप्यस्तिवासस्तत्रन कारयेत् ।।८।।

ओळ ३: नच विद्यागमऽप्यस्ति

मराठी अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):
नच विद्यागमऽप्यस्ति – आणि जेथे ज्ञानार्जनाची साधने (शिक्षण/ज्ञान मिळवण्याची संधी) उपलब्ध नाहीत.

विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
विद्यागम (ज्ञानार्जन) – मनुष्य आयुष्यभर शिकत राहिला पाहिजे. ज्ञानार्जन म्हणजे औपचारिक शिक्षणासह, चांगली पुस्तके, ज्ञानी लोकांचा सहवास आणि नवीन कौशल्ये शिकण्याची संधी होय.
बौद्धिक स्थिरता – ज्या समाजात बौद्धिक वातावरण नाही, लोक केवळ भौतिक विषयांवर बोलतात आणि ज्ञानाला महत्त्व देत नाहीत, तेथे प्रगती थांबते.
उदाहरण: ज्या शहरात चांगली वाचनालये नाहीत, शैक्षणिक संस्था नाहीत किंवा ज्ञानी लोकांचा सहवास मिळत नाही, तेथे राहणे बुद्धीला स्थिर करून टाकण्यासारखे आहे.

ओळ ४: वासस्तत्रन कारयेत्

मराठी अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):
वासस्तत्रन कारयेत् – अशा ठिकाणी वास्तव्य करू नये.

विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
अंतिम निर्णय: चारही अभावांचा एकत्र विचार करून अंतिम निर्णय द्यावा. जर वरील पाच गोष्टी (सन्मान, उपजीविका, नातलग/मित्र, ज्ञान) नसतील, तर त्या ठिकाणाचा तातडीने त्याग करावा.
प्रगतीचा अडथळा – या पाचही गोष्टी मानवी जीवनाच्या सर्वांगीण विकासासाठी आवश्यक आहेत.
दूरदृष्टी – भौतिक सुखसोयी किंवा जन्मभूमीच्या प्रेमात न अडकता, भविष्याचा आणि आत्मसन्मानाचा विचार करून स्थलांतर करणे आवश्यक आहे.

३. सखोल भावार्थ (Deep Meaning/Essence)

चाणक्य नीतीचा हा श्लोक केवळ स्थलांतराचा नियम नाही, तर 'गुणवत्तापूर्ण जीवन' (Quality of Life) जगण्याचा आधारस्तंभ आहे.
चाणक्यांनी व्यक्तीच्या जीवनासाठी पाच आधारभूत गरजा (Five Pillars) स्पष्ट केल्या आहेत:
सामाजिक आधार (सन्मान), आर्थिक आधार (वृत्ति), भावनिक आधार (बान्धव), बौद्धिक आधार (विद्यागम).
हे पाच घटक जिथे अनुपलब्ध असतील, तेथे मनुष्य गरीब, दुःखी, अज्ञानी आणि एकटा होत जातो.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary)

समारोप: आचार्य चाणक्य यांनी या श्लोकात व्यवहारिक बुद्धिमत्तेचा परिचय दिला आहे.
ते भावनिक बंधांपेक्षा व्यक्तीच्या सर्वांगीण विकासाला आणि सुरक्षिततेला अधिक महत्त्व देतात.
निष्कर्ष: सन्मान, रोजगार, भावनिक आधार आणि ज्ञानार्जनाची संधी नसलेल्या ठिकाणी राहू नये.
हा श्लोक भौतिकता आणि आध्यात्मिक विकास यांचा समतोल साधतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.11.2025-गुरुवार.   
===========================================