चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - धनिकः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यस्तु पञ्चमः।।९।।-2-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

धनिकः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यस्तु पञ्चमः।
पञ्च यत्र न विद्यन्ते न तत्र दिवस वसेत् ।।९।।

ओळ ३ व ४ : "पञ्च यत्र न विद्यन्ते न तत्र दिवस वसेत्।।९।।"
घटक   अर्थ (Meaning)
पञ्च यत्र न विद्यन्ते   ज्या ठिकाणी या पाच गोष्टी उपलब्ध नसतात.
न तत्र दिवस वसेत्   त्या ठिकाणी एक दिवसही राहू नये.
सखोल विवेचन :

हा श्लोकाचा निष्कर्ष आणि अंतिम सल्ला आहे.

'पञ्च यत्र न विद्यन्ते' :
चाणक्य स्पष्ट करतात की, या पाच गोष्टी म्हणजेच —
अर्थ (पैसा), ज्ञान (शिक्षण), सुरक्षा (प्रशासन), जल (पाणी) आणि आरोग्य (वैद्य).

यापैकी एक जरी गोष्ट कमी असली,
तरी ते जीवन कठीण होऊ शकते.
परंतु, या पाचही गोष्टी जिथे पूर्णपणे नसतील,
ते ठिकाण जीवनासाठी आणि प्रगतीसाठी सर्वथा अयोग्य आहे.

'न तत्र दिवस वसेत्':
हा चाणक्याचा व्यवहारिक आणि कठोर निर्णय आहे.
'दिवसभर न राहणे' म्हणजे तात्काळ स्थलांतर करा असा स्पष्ट आदेश.
कारण या पाच गोष्टींच्या अभावी मनुष्य आपले भौतिक (Material),
नैतिक (Moral) आणि आध्यात्मिक जीवन व्यवस्थित जगू शकत नाही.
या ठिकाणी राहणे म्हणजे केवळ कष्ट आणि धोके पत्करणे आहे.

उदाहरण:
कल्पना करा की, एक असे ठिकाण आहे जिथे —
(१) कमविण्यासाठी पैसे नाहीत,
(२) शिकवण्यासाठी गुरू नाही,
(३) संरक्षणासाठी कोणी नाही,
(४) पिण्यासाठी पाणी नाही, आणि
(५) आजारी पडल्यास डॉक्टर नाही.
अशा ठिकाणी मनुष्य आपले जीवन यशस्वीपणे जगू शकत नाही,
म्हणून तत्काळ दुसरी चांगली जागा शोधणे आवश्यक आहे.

निष्कर्ष आणि समारोप (Conclusion and Inference)
समारोप :

या श्लोकात चाणक्यांनी व्यक्तीला यशस्वी आणि सुरक्षित जीवन जगण्यासाठी
लागणाऱ्या पायाभूत सुविधांची यादी दिली आहे.

या पाच गोष्टींच्या माध्यमातून चाणक्यांनी —
अर्थव्यवस्था, शिक्षण, प्रशासन, निसर्ग आणि आरोग्य
या पाच स्तंभांचे महत्त्व सांगितले आहे.

जो समाज किंवा जे ठिकाण या पाचही गोष्टींनी समृद्ध असते,
तेथेच व्यक्ती स्थिरता, सुरक्षितता आणि प्रगती साधू शकते.

निष्कर्ष (Summary / Inference):

चाणक्य नीतीचा अंतिम निष्कर्ष हा आहे की,
केवळ जगणे महत्त्वाचे नाही, तर गुणवत्तापूर्ण जीवन (Quality Life) जगणे महत्त्वाचे आहे.

"मनुष्याने नेहमी अशा ठिकाणी राहावे,
जिथे त्याला अर्थार्जनाची संधी मिळेल (धनिक),
योग्य मार्गदर्शन मिळेल (श्रोत्रिय),
सुरक्षितता मिळेल (राजा),
मूलभूत सुविधा (पाणी) आणि
आरोग्य सेवा (वैद्य) उपलब्ध असतील."

हा श्लोक आजही तितकाच प्रासंगिक आहे,
कारण स्थलांतर (Migration) करताना आजही लोक प्रामुख्याने —
नोकरी / व्यवसाय (धनिक), शिक्षण (श्रोत्रिय),
सुरक्षितता (राजा) आणि आरोग्य सुविधा (वैद्य)
पाहूनच शहरांची निवड करतात.

🌟 समाप्त — "चाणक्य नीति" : गुणवत्तापूर्ण जीवनासाठी पंचसूत्र मार्गदर्शन 🌟

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.11.2025-शुक्रवार.
===========================================