कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ-श्लोक ३-1

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

श्रीभगवानुवाच-

लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ।
ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्।।3।।

श्री भगवनान बोलेः हे निष्पाप ! इस लोक में दो प्रकार की निष्ठा मेरे द्वारा पहले कही गयी है | उनमें से सांख्ययोगियों की निष्ठा तो ज्ञानयोग से और योगियों की निष्ठा कर्मयोग से होती है |(3)

🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - तिसरा अध्यायः कर्मयोग 🙏

🕉� श्लोक ३ चा सखोल भावार्थ आणि विवेचन (मराठी) 🕉�
श्लोक: श्रीभगवानुवाच- लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ। ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्।।3।।

आरंभ (Introduction)
मागील दोन श्लोकांमध्ये, अर्जुन आपल्या मनःस्थितीमुळे अत्यंत गोंधळलेला आणि विचलित झालेला दिसतो. त्याला भगवंतांच्या उपदेशांमध्ये विसंगती वाटत आहे, कारण एकदा ते बुद्धीची (ज्ञानाची) श्रेष्ठता सांगतात आणि लगेच त्याला 'घोर कर्म' (युद्ध) करण्यास प्रवृत्त करतात. अर्जुनाच्या या गोंधळाला दूर करण्यासाठी आणि त्याला योग्य मार्गाचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी, भगवान श्रीकृष्ण या तिसऱ्या श्लोकात आपला उपदेश सुरू करतात. हा श्लोक संपूर्ण 'कर्मयोग' अध्यायाचा पाया आहे आणि मोक्षप्राप्तीचे दोन मुख्य मार्ग स्पष्ट करतो.

श्लोक अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth): श्लोकाचा शब्दशः अर्थ
श्रीभगवानुवाच - श्री भगवान म्हणाले:

अस्मिन् लोके - या जगात (या मनुष्यांमध्ये)

अनघ - हे निष्पाप (पापरहित अर्जुना)

द्विविधा - दोन प्रकारची

निष्ठा - निष्ठा (साधना, जीवन-पद्धती, तत्त्वज्ञान)

पुरा - पूर्वी (सृष्टीच्या प्रारंभी)

मया - माझ्याकडून

प्रोक्ता - सांगितली गेली आहे.

सांख्यानाम् - (आत्म-अनात्म वस्तूंचे) ज्ञान असलेल्या लोकांसाठी / सांख्य मताच्या लोकांसाठी

ज्ञानयोगेन - ज्ञानयोगाने (ज्ञानाच्या मार्गाने)

(च) - आणि

योगिनाम् - कर्मयोगावर श्रद्धा ठेवणाऱ्यांसाठी / योगमार्गाच्या साधकांसाठी

कर्मयोगेन - कर्मयोगाने (कर्म करण्याच्या मार्गाने)

संपूर्ण अर्थ: श्री भगवान म्हणाले - हे निष्पाप अर्जुना! या जगात माझ्याकडून (मोक्षप्राप्तीसाठी) पूर्वी दोन प्रकारची निष्ठा सांगितली गेली आहे: (ती म्हणजे) सांख्य (आत्म-अनात्म वस्तूंचे ज्ञान असलेल्या) लोकांसाठी ज्ञानयोग आणि योग्यांसाठी (कर्म करणाऱ्यांसाठी) कर्मयोग.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): श्लोकाचा गाभा
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाचा गोंधळ दूर करण्यासाठी 'निष्ठा' (साधना) या संकल्पनेचे महत्त्व स्पष्ट करतात. जीवनात कल्याण प्राप्त करण्याचे, अर्थात मोक्ष किंवा परम शांती मिळवण्याचे दोन मुख्य आणि सनातन मार्ग आहेत, जे मी (भगवान) स्वतःच सांगितले आहेत, असे ते सांगतात:

सांख्यांसाठी ज्ञानयोग (The Path of Knowledge for the Sānkhyas):

सांख्य म्हणजे जे लोक प्रकृती (शरीर, इंद्रिये, मन) आणि पुरुष (आत्मा) हे दोन भिन्न तत्त्वे आहेत, हे तत्त्वतः जाणतात.

ते स्वतःला 'आत्मा' मानतात आणि 'शरीर-मन' हे प्रकृतीचे कार्य आहे, त्यामुळे ते नश्वर आहे, हे समजतात.

या साधकांना 'ज्ञानयोग' सांगितला आहे. ज्ञानयोग म्हणजे वस्तूंच्या वास्तविक स्वरूपाचे ज्ञान प्राप्त करून, स्वतःच्या आत्मस्वरूपात स्थिर होणे आणि कर्म न करता नैष्कर्म्य (अकर्मण्यता नाही, तर कर्मांच्या बंधनातून मुक्तता) प्राप्त करणे. हा मार्ग प्रामुख्याने निवृत्तीचा (कार्यातून माघार घेण्याचा) आहे.

योग्यांसाठी कर्मयोग (The Path of Action for the Yogis):

योगी म्हणजे जे लोक चित्तवृत्तींचा निरोध करण्याचा प्रयत्न करतात आणि 'योग' (जोडणे) साधू इच्छितात. येथे 'योगी' या शब्दाचा अर्थ फळाची आसक्ती न ठेवता कर्म करणारे (निष्काम कर्म करणारे) असा आहे.

या साधकांसाठी 'कर्मयोग' सांगितला आहे. कर्मयोग म्हणजे फळाची इच्छा न ठेवता, कर्तव्य म्हणून विहित कर्मे करत राहणे. या मार्गाने कर्म केल्याने चित्ताची शुद्धी होते आणि हळूहळू ज्ञानयोगाची योग्यता प्राप्त होते. हा मार्ग प्रामुख्याने प्रवृत्तीचा (कार्यात सक्रिय राहण्याचा) आहे.

श्रीकृष्ण अर्जुनाला स्पष्ट करतात की, या दोन निष्ठा भिन्न असल्या तरी, त्या दोन्ही अंतिम कल्याणाकडेच घेऊन जातात आणि त्या दोन्ही माझ्याच (ईश्वराच्याच) आज्ञेनुसार आहेत. त्यामुळे एका मार्गाला 'श्रेष्ठ' आणि दुसऱ्याला 'कनिष्ठ' मानून गोंधळण्याची गरज नाही. प्रत्येकाचा अधिकार (पात्रता) आणि स्वभाव वेगळा असतो, त्यानुसार त्यांनी योग्य मार्गाची निवड करावी.

विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan) - उदाहरणांसह
भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, तुझ्यासारख्या निष्पाप आणि शुद्ध मनाच्या व्यक्तीला मी हे तत्त्वज्ञान पुन्हा सांगतो आहे. या श्लोकाचा मुख्य उद्देश 'मार्ग दोन असले तरी उद्दिष्ट एकच' आहे, हे स्थापित करणे आहे.

१. निष्ठेची आवश्यकता:
मनुष्याला शाश्वत सुख आणि शांती हवी असते. ती प्राप्त करण्यासाठी जीवनाला एक निश्चित दिशा आणि आधार हवा असतो. याच आधाराला 'निष्ठा' म्हणतात. निष्ठा म्हणजे एखाद्या मार्गावर दृढ विश्वास ठेवून त्यानुसार आचरण करणे. श्रीकृष्ण सांगतात की, साधकांच्या प्रकृतीनुसार दोन 'शाश्वत निष्ठा' आहेत.

उदाहरण: दोन विद्यार्थी आहेत. एकाला 'गणितज्ञ' व्हायचे आहे (ज्ञानयोग), तर दुसऱ्याला 'शिल्पकार' (कर्मयोग). दोघांचे अंतिम ध्येय 'यशस्वी' होणे हेच आहे, पण मार्ग पूर्णपणे भिन्न आहेत. दोघांनीही एकमेकांचा मार्ग स्वीकारण्याचा प्रयत्न केल्यास, त्यांना यश मिळणार नाही. त्याचप्रमाणे, ज्ञानयोगाची पात्रता नसताना कर्म सोडणे आणि कर्मयोगाची पात्रता असताना केवळ ज्ञानाचा दिखावा करणे, हे दोन्ही अयशस्वी ठरतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.11.2025-रविवार.
===========================================