चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -लोकयात्रा भयं लज्जा दाक्षिण्यं त्यागशीलता-श्लोक १०-2-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

लोकयात्रा भयं लज्जा दाक्षिण्यं त्यागशीलता ।
पञ्च यत्र न विद्यन्ते न कुर्यात्तत्रसगतिम् ।।१०।।

२�⃣ भयम् (धर्माचे भय/अन्यायाची भीती):

विवेचन: ज्याला कोणत्याही अनैतिक कृत्याची भीती वाटत नाही,
तो माणूस निरंकुश आणि क्रूर बनतो.
भीती (ईश्वराची/नियमाची) हे आत्मनियंत्रणाचे साधन आहे.
भीती नसलेला माणूस कधीही कोणालाही धोका देऊ शकतो.

उदाहरण: एखाद्या समाजात लोकांना चोरीची,
खोटं बोलण्याची किंवा दुसऱ्याला त्रास देण्याची भीती वाटत नसेल,
तर तिथे तुम्ही सुरक्षित राहू शकत नाही.

३�⃣ लज्जा (नैतिक लाज/संकोच):

विवेचन: लाज हा नैतिकतेचा मूलभूत आधार आहे.
लाज नसलेला माणूस कोणत्याही अयोग्य किंवा निंदनीय गोष्टी उघडपणे करतो.
त्याला चांगले-वाईट कशाचेच बंधन राहत नाही.

उदाहरण: जर लोक उघडपणे दारू पिऊन सार्वजनिक ठिकाणी गोंधळ घालत असतील
आणि त्यांना त्याची लाज वाटत नसेल,
तर अशा ठिकाणी कुटुंबासह राहणे धोक्याचे आहे.

४�⃣ दाक्षिण्यम् (औदार्य/समजूतदारपणा):

विवेचन: दाक्षिण्य म्हणजे दुसऱ्याचा आदर करणे,
त्यांच्या भावना समजून घेणे आणि प्रसंगी दानधर्म करणे.
ज्या लोकांमध्ये औदार्य नसते, ते लोक स्वार्थी आणि कठोर असतात.
त्यांच्याकडून तुम्हाला कधीही मदतीची किंवा सहानुभूतीची अपेक्षा ठेवता येत नाही.

उदाहरण: एका गावात कोणी दुःखात असतानाही लोक एकमेकांना मदत करत नसतील,
तर त्या समाजाला 'दाक्षिण्यहीन' समजावे.

५�⃣ त्यागशीलता (निस्वार्थ त्याग):

विवेचन: त्यागशीलता म्हणजे फक्त स्वतःचा विचार न करता,
इतरांसाठी किंवा मोठ्या ध्येयासाठी बलिदान देण्याची तयारी असणे.
ज्यात त्यागवृत्ती नसते, तो समाज केवळ स्वार्थ-केंद्रित राहतो
आणि तो एकमेकांना कधीच साथ देत नाही.

उदाहरण: एखाद्या ठिकाणी लोक केवळ त्यांच्या फायद्यासाठी एकत्र येत असतील
आणि दुसऱ्याच्या कल्याणासाठी आपला थोडा वेळ, श्रम किंवा पैसा खर्च करायला तयार नसतील,
तर ती संगत दीर्घकाळ टिकत नाही.

ड. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary)
समारोप:

या श्लोकात चाणक्य यांनी पाच मूलभूत सामाजिक आणि नैतिक मूल्यांचे महत्त्व विशद केले आहे.
हे गुण माणसाला सभ्य, सुरक्षित आणि समाजाशी जोडलेले ठेवतात.
या गुणांचा अभाव म्हणजे अराजकता, स्वार्थ आणि अधःपतन.

निष्कर्ष:

चाणक्य यांचा अंतिम सल्ला स्पष्ट आहे —
ज्या ठिकाणी हे पाच गुण (व्यवहार, भीती, लाज, औदार्य आणि त्याग) नसतात,
ते ठिकाण किंवा तो समाज राहण्यास योग्य नाही.
अशा ठिकाणी राहिल्याने किंवा संगत ठेवल्याने आपली नैतिकता,
प्रतिष्ठा आणि सुरक्षा धोक्यात येते.

म्हणून, आपल्या कल्याणासाठी अशा लोकांची संगत
त्वरित टाळणे आवश्यक आहे.
हा श्लोक आपल्याला चांगली संगत निवडण्याचे
आणि उत्तम जीवन जगण्याचे सूत्र देतो.

🌿 इति चाणक्यनीती - प्रथम अध्याय, श्लोक १० समाप्त 🌿

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.11.2025-शनिवार.
===========================================