चाणक्य नीति प्रथम अध्याय-जानीयात् प्रेषणे भृत्यान् बान्धवान् व्यसनागमे-११-1-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

जानीयात् प्रेषणे भृत्यान् बान्धवान् व्यसनागमे।
मित्रं चापत्तिकाले तु भार्या च विभवक्षये ।।११।।

अर्थ- नौकर की परीक्षा तब करें जब वह कर्तव्य का पालन न कर रहा हो, रिश्तेदार की परीक्षा तब करें जब आप मुसीबत मे घिरै हो, मित्र की परीक्षा विपरीत परिस्थितियों में करें, और जब आपका वक्त अच्छा न चल रहा हो तब पत्नी की परीक्षा करे।

Meaning: Examine the servant when he is not performing his duty, test the relative when you are in trouble, test the friend under adverse circumstances, and test the wife when you are not having a good time.

🧠 चाणक्य नीति - प्रथम अध्याय, श्लोक ११ 🧠
🕉� श्लोक

जानीयात् प्रेषणे भृत्यान् बान्धवान् व्यसनागमे।
मित्रं चापत्तिकाले तु भार्या च विभवक्षये।। ११।।

🌼 आरंभ (Introduction)

आचार्य चाणक्य, ज्यांना कौटिल्य किंवा विष्णूगुप्त म्हणूनही ओळखले जाते, हे केवळ एक महान राजकारणी आणि अर्थशास्त्रज्ञ नव्हते, तर ते मानवी स्वभावाचे आणि सामाजिक संबंधांचेही खोल जाणकार होते.

त्यांनी त्यांच्या 'चाणक्य नीती' या ग्रंथात जीवनातील व्यवहाराचे आणि यशस्वी होण्याचे अत्यंत व्यावहारिक नियम सांगितले आहेत.

प्रस्तुत ११ वा श्लोक मानवी संबंधांच्या परीक्षा आणि सत्यासत्यतेवर आधारित आहे.

जीवनात कोणते नाते खरे आणि कोणते खोटे, हे कोणत्या परिस्थितीत सिद्ध होते, याचे मार्गदर्शन चाणक्य करतात.

🔹 प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि प्रदीर्घ विवेचन
🪶 ओळ १: जानीयात् प्रेषणे भृत्यान्
ओळीचा अर्थ (Meaning)

मनुष्याने आपल्या सेवकांना, कर्मचाऱ्यांना किंवा सहकाऱ्यांना ओळखावे ते त्यांच्या कार्यनिष्ठेतून.

विवेचन (Elaboration)

जानीयात् - जाणावे/ओळखावे
मनुष्यस्वभावाची ओळख: 'जानीयात्' (जाणावे) हा शब्द चाणक्यांच्या व्यावहारिक दृष्टीचे प्रतीक आहे. ते म्हणतात की, माणसाने संबंधांचे मूल्यमापन अत्यंत जागरूकपणे केले पाहिजे.

प्रेषणे - कामावर पाठवल्यावर / कार्य सोपवल्यावर
परीक्षेची वेळ: 'प्रेषणे' म्हणजे जेव्हा तुम्ही तुमच्या सेवकाला किंवा नोकराला एखाद्या महत्त्वाच्या कामावर किंवा मोहिमेवर पाठवता. ही वेळ त्याची निष्ठा, कार्यक्षमता आणि विश्वसनीयता तपासण्याची असते.

भृत्यान् - नोकर/सेवक (कर्मचारी)
सेवक-कर्मचारी: नोकर किंवा कर्मचाऱ्याची खरी ओळख तेव्हा होते, जेव्हा त्याला कामावर पाठवले जाते. तो कामावर प्रामाणिकपणे लक्ष देतो की स्वतःचा फायदा पाहतो? तो काम वेळेवर पूर्ण करतो की बहाणे सांगतो?

उदाहरणासह: जेव्हा तुम्ही एखाद्या कर्मचाऱ्याला तुमच्या अनुपस्थितीत कामाची मोठी जबाबदारी देता, तेव्हा तो त्या जबाबदारीचे किती गांभीर्याने पालन करतो, यावरून त्याची निष्ठा सिद्ध होते.

🪶 ओळ २: बान्धवान् व्यसनागमे।
ओळीचा अर्थ (Meaning)

नातेवाईकांची खरी ओळख संकटाच्या काळातच होते.

विवेचन (Elaboration)

बान्धवान् - बांधवांना/नातेवाईकांना
नात्यांची भूमिका: बांधव म्हणजे रक्ताचे नातेवाईक. ते तुमच्या सुखात आणि वैभवात तुमच्यासोबत नेहमीच असतात, पण त्यांची खरी पारख वेगळ्या वेळी होते.

व्यसनागमे - व्यसन (संकट) आल्यावर / दुःख किंवा वाईट वेळ आल्यावर
नात्यांची कसोटी: माणसाच्या जीवनात जेव्हा मोठे संकट (व्यसन), दुःख किंवा अचानक वाईट काळ येतो, तेव्हा नातेवाईकांची खरी भूमिका कळते.

उदाहरणासह: कुटुंबातील एखाद्या सदस्याला गंभीर आजार झाल्यास किंवा मोठे आर्थिक नुकसान झाल्यास, जे नातेवाईक केवळ सांत्वन न करता सक्रियपणे मदत करतात, तेच खरे. स्वार्थी बांधव अशा वेळी दूर पळतात किंवा तुमच्या दुर्दशेचा फायदा घेण्याचा प्रयत्न करतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.11.2025-रविवार.
===========================================