कबीर दास जी के दोहे- जाति न पूछो साधु की, पूछि लीजिए ज्ञान-दोहा १० 🌼-2-

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

जाति न पूछो साधु की, पूछि लीजिए ज्ञान।
मोल करो तलवार का, पड़ा रहन दो म्यान॥१०॥

🌺 क. विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Elaboration):

कबीर दास जींनी या दोह्याच्या माध्यमातून
दोन अत्यंत महत्त्वाच्या सामाजिक आणि आध्यात्मिक बाबी स्पष्ट केल्या आहेत.

१�⃣ व्यक्तीचे मूल्य – जात विरुद्ध ज्ञान:

सामाजिक टीका:
कबीरांच्या काळात जात-पात आणि जातीय अहंकार प्रखर होता.
खालच्या जातीतील व्यक्ती कितीही ज्ञानी असली,
तरी समाज तिच्याकडे तुच्छतेने पाहत असे.

कबीरांचे मत:
कबीर म्हणतात की, साधू (सत्य शोधणारा किंवा ज्ञानी पुरुष)
हा कोणत्याही जातीचा असो, त्याचे महत्त्व त्याच्या ज्ञानामुळे आहे,
जातीमुळे नाही. ज्ञानी व्यक्तीचा उपदेश अमूल्य असतो.

अर्थ:
त्याच्या उपदेशाचे मूल्य जाणण्याऐवजी
त्याची जात विचारणे हे मूर्खपणाचे लक्षण आहे.
जातीकडे लक्ष देणे म्हणजे ज्ञानाकडे दुर्लक्ष करणे होय.

२�⃣ उपमेचे स्पष्टीकरण – तलवार विरुद्ध म्यान:

तलवार (ज्ञान / उपदेश):
तलवार हे शौर्य, शक्ती आणि कार्यक्षमतेचे प्रतीक आहे.
युद्धात तलवारच महत्त्वाची असते, तिचे आवरण नव्हे.
येथे "तलवार" म्हणजे ज्ञान आणि सत्य — जे अंधार दूर करते.

म्यान (जात / बाह्य रूप):
म्यान हे तलवारीचे बाह्य आवरण आहे,
जे फक्त सजावट किंवा संरक्षणासाठी असते.
त्याचा युद्धात उपयोग नसतो.
येथे म्यान म्हणजे जात, वंश, बाह्य रूप किंवा दिखावा.

निष्कर्ष:
ज्याप्रमाणे तलवारीचे मोल तिच्या धारावर ठरते,
म्यान कितीही सुंदर असले तरी त्याला किंमत नसते.
त्याचप्रमाणे, माणसाचे मोल त्याच्या आंतरिक गुणांवर ठरते,
बाह्य आवरणावर नाही.

🌾 उदाहरण:

एखादा उत्कृष्ट डॉक्टर किंवा अभियंता
कोणत्याही जातीचा असो, त्याचे कौशल्य महत्त्वाचे असते,
जात नव्हे.
जर आपण त्याची जात विचारत बसलो, तर ज्ञानाचा लाभ गमावतो.

कबीर म्हणतात —
ज्ञान जगाला उपयुक्त आहे,
जात केवळ विभाजन निर्माण करते.

🌿 ड. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary):

समारोप:
हा दोहा समानता, गुणवत्तावाद आणि बुद्धीप्रामाण्यवादाचे समर्थन करतो.
संत कबीर दास जींनी सांगितले आहे की,
जीवनात ज्या गोष्टीचे खरे मूल्य आहे,
त्यालाच महत्त्व द्यावे.

माणसाचे खरे सौंदर्य आणि सामर्थ्य
त्याच्या ज्ञानात आणि आंतरिक गुणांत आहे.

निष्कर्ष:
या दोह्याचा अंतिम संदेश —
जातीयता, रूढीवाद आणि बाह्य दिखावा सोडून,
मनुष्याने ज्ञान, विवेक आणि कर्तृत्व यांनाच महत्त्व द्यावे.

कोणत्याही व्यक्तीचा आदर तिच्या जन्मावर नव्हे,
तर तिच्या ज्ञान आणि कार्यावर केला पाहिजे.
मानवी समानता आणि समाजाच्या प्रगतीचे हेच खरे सूत्र आहे.

🌸 इति संत कबीर दास जी के दोहे – दोहा १० (ज्ञान, समानता आणि नीती संदेश सहित) 🌸

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.11.2025-शनिवार.
===========================================