तीसरा अध्यायकर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुत-1

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते।
न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति।।4।।

मनुष्य न तो कर्मों का आरम्भ किये बिना निष्कर्मता को यानि योगनिष्ठा को प्राप्त होता है और न कर्मों के केवल त्यागमात्र से सिद्धि यानी सांख्यनिष्ठा को ही प्राप्त होता है |(4)

🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - तिसरा अध्यायः कर्मयोग 🙏

श्लोक ४

न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते।
न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति।।४।।

🌸 आरंभ (Introduction)
कर्मयोगाची महती स्पष्ट करताना भगवान श्रीकृष्ण या श्लोकात अत्यंत महत्त्वाचे सूत्र मांडतात.
मागील श्लोकांत (३) त्यांनी 'ज्ञानयोग' (सांख्य निष्ठा) आणि 'कर्मयोग' (योग निष्ठा) असे दोन मार्ग सांगितले.
अर्जुन कर्मापेक्षा बुद्धी (ज्ञान) श्रेष्ठ मानतो, पण तरीही श्रीकृष्ण त्याला घोर कर्म (युद्ध) करण्यास का प्रवृत्त करत आहेत, हा त्याचा प्रश्न आहे.
या चौथ्या श्लोकात, भगवान अर्जुनाच्या मनातील संन्यास घेऊन कर्म सोडण्याच्या विचाराचे खंडन करून, कर्माचे खरे स्वरूप आणि नैष्कर्म्य सिद्धी प्राप्त करण्याचा खरा मार्ग स्पष्ट करतात.

मनुष्याला कर्म न करता नैष्कर्म्य स्थिती कशी मिळत नाही, हे या श्लोकाचे केंद्रीय तत्त्व आहे.

✨ श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth): Meaning of SHLOKA

संस्कृत शब्द   मराठी अर्थ
ननाहीकर्मणाम्   कर्मांच्याअनारम्भाने (आरंभ न केल्याने)
नैष्कर्म्यं   नैष्कर्म्य (कर्मरहित अवस्था, कर्मबंधनातून मुक्तता)
पुरुषः   मनुष्य, पुरुष
अश्नुते   प्राप्त करतो
न च   आणि नाहीच
संन्यसनात्   संन्यास घेतल्याने (कर्मांचा केवळ त्याग केल्याने)
एव   केवळ
सिद्धिम्   सिद्धीला (भगवत-प्राप्ती/ज्ञान निष्ठा)
समधिगच्छति   प्राप्त होतो

संपूर्ण अर्थ:
मनुष्य केवळ कर्मांचा आरंभ न केल्याने (कर्मे करणे सोडून दिल्याने) नैष्कर्म्य (कर्मबंधनातून मुक्त होण्याची अवस्था) प्राप्त करू शकत नाही;
आणि केवळ संन्यास घेतल्यानेच (कर्मांचा वरवरचा त्याग केल्यानेच) तो भगवद्-साक्षात्काररूप सिद्धीला प्राप्त होत नाही.

💎 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): Deep Meaning/Essence
या श्लोकाचा मूळ भावार्थ हा आहे की केवळ बाह्य कर्मांचा त्याग करणे किंवा कर्म न करण्याचा निश्चय करणे, हा मोक्ष किंवा आत्मिक शांती प्राप्त करण्याचा खरा मार्ग नाही.
कर्मबंधनातून सुटका (नैष्कर्म्य) आणि भगवत्प्राप्तीची सिद्धी (ज्ञान निष्ठा) ही कर्माच्या स्वरूपावर नव्हे, तर कर्मामागील वृत्तीवर आणि भावावर अवलंबून असते.

नैष्कर्म्य कर्माच्या अभावात नाही: 'नैष्कर्म्य' म्हणजे कर्म न करणे नाही.
नैष्कर्म्य म्हणजे कर्मांचे फळ न स्वीकारणे. तुम्ही कर्म केले नाही म्हणून तुम्हाला नैष्कर्म्य मिळेल, असे नाही.
कारण, पुढील श्लोकात (श्लोक ५) सांगितल्याप्रमाणे, कोणताही मनुष्य क्षणभरही कर्म केल्याशिवाय राहू शकत नाही.
प्रकृतीच्या गुणांमुळे (सत्त्व, रज, तम) त्याला कर्मे करावीच लागतात. त्यामुळे, फक्त कर्माचा आरंभ न केल्याने माणूस कर्मबंधनातून मुक्त होत नाही.

संन्यास म्हणजे केवळ त्याग नव्हे: 'संन्यास' या शब्दाचा अर्थ केवळ घराचा, संपत्तीचा किंवा बाह्य कर्मांचा त्याग करणे नाही.
संन्यासाची खरी व्याख्या म्हणजे फळाची आसक्ती सोडणे (फलत्याग).
जर एखाद्याने सर्व भौतिक गोष्टींचा त्याग केला, संन्यासी वेश परिधान केला, परंतु त्याच्या मनात अजूनही विषय-वासना, इच्छा आणि फळाची आसक्ती असेल, तर तो केवळ 'दांभिक' (मिथ्याचारी) आहे, त्याला सिद्धी प्राप्त होत नाही.

निष्कर्ष:
नैष्कर्म्य (कर्मबंधनातून सुटका) प्राप्त करण्यासाठी 'कर्म सोडणे' (क्रियात्याग) आवश्यक नाही,
तर 'कर्तृत्वाचा अभिमान सोडणे' आणि 'फळाची आसक्ती सोडणे' (फलत्याग) आवश्यक आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.11.2025-सोमवार.
===========================================