तीसरा अध्यायकर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुत-2

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते।
न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति।।4।।

विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek Shlokache Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
भगवान श्रीकृष्ण या श्लोकात अर्जुनाच्या आणि सामान्य मनुष्याच्या एका मूलभूत गैरसमजाचे निवारण करतात.
तो गैरसमज म्हणजे: 'मोक्ष किंवा परम शांती प्राप्त करण्यासाठी सर्व कर्मे पूर्णपणे सोडून द्यावी लागतात.'

१. कर्म न केल्याने नैष्कर्म्य नाही
(न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते)
मनुष्य असा विचार करतो की मी कर्म केले नाही, तर मला त्याचे फळही मिळणार नाही आणि अशा प्रकारे मी कर्मबंधनातून मुक्त होईन (नैष्कर्म्य).
नैष्कर्म्य स्थितीची सत्यता: भगवद्गीतेनुसार, नैष्कर्म्य म्हणजे निष्काम कर्मयोग होय.
याचा अर्थ कर्म करणे नव्हे, तर 'मी कर्ता आहे' हा भाव सोडणे.

उदाहरण:
एक व्यक्ती नोकरी सोडून हिमालयात जाते आणि ठरवते की मी आता कोणतेही काम करणार नाही.
परंतु, तिला श्वास घ्यावा लागतो, शरीराची देखभाल करावी लागते, खावे लागते, चालावे लागते. ही सर्व कर्मे आहेत.
ती बसून असेल, तरी भूतकाळात केलेल्या कर्मांचे चिंतन तिच्या मनात सुरू राहते.
निष्कर्ष: बाह्य कर्म सोडले, पण आतून मन आणि इंद्रिये अजूनही कार्यशील आहेत.

जोपर्यंत 'मी' आहे, तोपर्यंत कर्म आहे.
म्हणून फक्त कर्म न करण्याचा निश्चय करून नैष्कर्म्य मिळत नाही.

२. केवळ संन्यासाने सिद्धी नाही
(न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति)
'संन्यास' याचा अर्थ लोक प्रायः 'सर्वस्वाचा त्याग' असा घेतात.
म्हणजे भगवी वस्त्रे परिधान करणे, घरादाराचा त्याग करणे.

संन्यासाची खरी व्याख्या: गीतेमध्ये संन्यास म्हणजे कर्माचा त्याग नव्हे, तर फळाची आसक्ती आणि कर्तृत्वाचा अभिमान सोडणे होय.
उदाहरण: दोन व्यक्ती आहेत:
पहिला संन्यासी: त्याने घर सोडले, भिक्षा मागून जीवन जगतो, पण मनात प्रसिद्धीची, शिष्यांची, चांगले अन्न मिळण्याची इच्छा आहे.
तो वरून संन्यासी आहे, पण आतून तो अजूनही कर्मबंधनात अडकलेला आहे. त्याचा त्याग केवळ बाह्य आहे.

दुसरा कर्मयोगी (गृहस्थ): तो घरी राहून, कुटुंबाची काळजी घेऊन, आपले कर्तव्य पार पाडतो, पण प्रत्येक कर्म ईश्वरासाठी करतो आणि त्याच्या फळाची त्याला आसक्ती नसते.
तो नोकरी करतो, पण 'मी करतोय' हा अहंकार ठेवत नाही.

निष्कर्ष: पहिल्या संन्यासाला केवळ त्यागामुळे सिद्धी मिळणार नाही.
कारण त्याच्या मनात अजूनही आसक्ती आहे.
दुसऱ्या कर्मयोग्याला आसक्ती नसल्यामुळे तो कर्मामध्ये असूनही मुक्त आहे.
संन्यास हे सिद्धीचे साधन नाही, तर सिद्धीची (निष्काम वृत्तीची) अवस्था आहे.

🎯 समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit)
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्णांनी एक स्पष्ट संदेश दिला आहे:
कर्म हे अटळ आहे. (पुढील श्लोक ५ मध्ये हे सिद्ध होईल.)
जोपर्यंत देह आहे, तोपर्यंत प्रकृतीच्या नियमानुसार कर्म घडणारच.
मुक्तीचा मार्ग कर्माच्या त्यागात नाही, तर कर्माच्या आसक्तीच्या त्यागात आहे.

निष्कर्ष (Inference):
मोक्ष, सिद्धी किंवा नैष्कर्म्य हे केवळ 'क्रियात्याग' (कर्म करणे थांबवणे) याने मिळत नाही,
तर ते 'फलत्याग' (फळाची आसक्ती सोडणे) आणि 'संगत्याग' (कर्तृत्वाचा अभिमान आणि विषयांमधील आसक्ती सोडणे) याने मिळते.

कर्मयोग हा संन्यास आणि कर्माचा आरंभ न करणे या दोन टोकाच्या स्थितींमधील सुवर्णमध्य आहे.
कर्म करणे आवश्यक आहे, परंतु ते फळाच्या आशेने न करता, केवळ कर्तव्य म्हणून, निष्काम भावाने आणि ईश्वराप्रीत्यर्थ केले पाहिजे.
यालाच खरा 'कर्मयोग' म्हणतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.11.2025-सोमवार.   
===========================================