चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -आतुरे व्यसने प्राप्ते दुर्भिक्षे शत्रुसंकरे-श्लोक १२-1

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

आतुरे व्यसने प्राप्ते दुर्भिक्षे शत्रुसंकरे।
राजद्वारेश्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ।।१२।।

अर्थ- अच्छा मित्र वही है जो हमे निम्नलिखित परिस्थितियों में नहीं त्यागे आवश्यकता पड़ने पर, किसी दुर्घटना पड़ने पर, जब अकाल पड़ा हो,जब युद्ध चल रहा हो, जब हमे राजा के दरबार में जाना पड़े, और जब हमे समशान घाट जाना पड़े।

Meaning: He is a true friend who does not forsake us in time of need, misfortune, famine, or war, in a king's court, or at the crematorium (smasana).

🙏 चाणक्य नीती - प्रथम अध्याय, श्लोक १२ 🙏

श्लोक १२ (Sloka 12):
खरा बंधू कोण?
आतुरे व्यसने प्राप्ते दुर्भिक्षे शत्रुसंकरे।
राजद्वारेश्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ।।१२।।

🌸 आरंभ (Introduction)
आचार्य चाणक्य यांनी 'चाणक्य नीती' या ग्रंथात जीवनातील अत्यंत महत्त्वपूर्ण व्यावहारिक आणि नैतिक तत्त्वे सांगितली आहेत.
पहिल्या अध्यायात ते योग्य आणि अयोग्य संबंधांची ओळख करून देतात.
या १२ व्या श्लोकात आचार्य चाणक्य 'खऱ्या मित्राची' किंवा 'खऱ्या नात्याची' (बान्धवः) अत्यंत अचूक व्याख्या देतात.
जीवनात सुख-दुःखाचे चक्र अविरत सुरू असते.

जेव्हा परिस्थिती अनुकूल असते, तेव्हा अनेक लोक सोबत असतात;
पण जेव्हा संकट येते, तेव्हा खरी नाती आणि सहानुभूतीची परीक्षा होते.
या श्लोकात आचार्य चाणक्य सांगतात की, नेमक्या कोणत्या सहा कठीण प्रसंगी जो तुमच्यासोबत उभा राहतो,
तोच तुमचा खरा 'आपला माणूस' किंवा 'बंधू' (नातेवाईक/मित्र) असतो. ✨

प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek Olicha Arth): Meaning of Each Line

या श्लोकात दोन ओळी असून त्यात सहा कठीण परिस्थितींचा उल्लेख आहे.

ओळ १: आतुरे व्यसने प्राप्ते दुर्भिक्षे शत्रुसंकरे।

संस्कृत शब्द → मराठी अर्थ:

आतुरे → आजारपणात/रोगग्रस्त असताना (When in sickness)

व्यसने प्राप्ते → मोठ्या संकटात/आपत्तीत सापडल्यावर (When a great calamity strikes)

दुर्भिक्षे → दुष्काळात/जीवनावश्यक वस्तूंची टंचाई असताना (When there is famine or scarcity)

शत्रुसंकरे → शत्रूंनी घेरल्यास/शत्रूंमुळे धोका निर्माण झाल्यास (When surrounded by enemies)

अर्थ (ओळ १):
जो मनुष्य आजारपणात, मोठ्या संकटात (संकट-आपत्ती आल्यावर),
दुष्काळात (आर्थिक टंचाईत) आणि शत्रूंच्या धोक्यात तुमच्या सोबत उभा राहतो.

ओळ २: राजद्वारेश्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ।।

संस्कृत शब्द → मराठी अर्थ:

राजद्वारे → राजवाड्यात/सरकारी दरबारात (At the court/government door)

श्मशाने च → स्मशानात (जवळच्या व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर) (At the cremation ground)

यः तिष्ठति → जो सोबत असतो

स बान्धवः → तोच खरा मित्र/तोच खरा नातेवाईक

अर्थ (ओळ २):
जो मनुष्य राजवाड्यात/सरकारी कामात (कायदेशीर अडचणीत)
आणि स्मशानात (मृत्यू झाल्यावर) तुमच्या सोबत उभा राहतो,
तोच खरा नातेवाईक (बंधू) आहे.

💎 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): Deep Meaning/Essence

चाणक्य नीतीच्या या श्लोकाचा मूळ भावार्थ हा आहे की, संबंधांचे खरे मूल्य हे 'संकटाच्या वेळी' केलेल्या मदतीवर ठरते, 'सुखाच्या' वेळी नव्हे.
चाणक्य सहा प्रकारच्या परीक्षांची यादी देऊन, नात्यांची प्रामाणिकता सिद्ध करतात.

स्वार्थविरहित मदत: जो मित्र किंवा नातेवाईक मदतीच्या बदल्यात कोणताही स्वार्थ न ठेवता, तुमची स्थिती बिकट असतानाही तुमच्यासाठी वेळ देतो, शक्ती खर्च करतो आणि आर्थिक साहाय्य करतो, तोच खरा असतो.

मानसिक आधार: वरील सहाही परिस्थिती अशा आहेत, ज्यात व्यक्ती केवळ शारीरिकरित्या नव्हे, तर मानसिकरित्या पूर्णपणे खचलेली असते. अशा वेळी 'सोबत उभे राहणे' म्हणजे केवळ उपस्थिती दर्शवणे नव्हे, तर धीर देणे, आधार देणे आणि जबाबदारी घेणे होय.

आयुष्याचा आरसा: या सहाही परिस्थिती मानवी जीवनाच्या अपरिहार्य आणि महत्त्वाच्या टप्प्यांचे प्रतिनिधित्व करतात: आरोग्य (आजारपण), संपत्ती/सुरक्षितता (दुष्काळ/शत्रू), सामाजिक प्रतिष्ठा (राजद्वार), आणि अंतिम सत्य (स्मशान).
जो या प्रत्येक टप्प्यावर टिकून राहतो, तोच 'खरी साथ' देणारा असतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.11.2025-सोमवार.
===========================================