चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -आतुरे व्यसने प्राप्ते दुर्भिक्षे शत्रुसंकरे-श्लोक १२-2

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

आतुरे व्यसने प्राप्ते दुर्भिक्षे शत्रुसंकरे।
राजद्वारेश्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ।।१२।।

विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, Extensive, and Lengthy Elaboration)

१. आतुरे (आजारपणात/रोगग्रस्त असताना)

जेव्हा माणूस आजारी असतो, तेव्हा तो पूर्णपणे असहाय्य असतो. त्याला शारीरिक सेवा, औषधोपचार आणि मानसिक आधाराची गरज असते.

परीक्षा: या वेळी सेवा करणे हे अत्यंत कष्टप्रद असते. जो माणूस स्वार्थाशिवाय तुमच्याजवळ बसून तुमची सेवा करतो, तोच खरा नातेवाईक.

उदाहरण: गंभीर आजारपणात रात्रभर जागून सेवा करणारा मित्र किंवा नातेवाईक.

२. व्यसने प्राप्ते (मोठ्या संकटात/आपत्तीत सापडल्यावर)

'व्यसन' म्हणजे येथे मोठे संकट किंवा मोठी आर्थिक हानी.

परीक्षा: जो या संकटात आपले नुकसान होण्याची पर्वा न करता तुमच्या बाजूने उभा राहतो, तो खरा साथीदार.

उदाहरण: व्यवसायात मोठे नुकसान झाल्यावर, कर्ज फेडण्यास मदत करणारा किंवा नैतिक पाठिंबा देणारा.

३. दुर्भिक्षे (दुष्काळात/आर्थिक टंचाई असताना)

'दुर्भिक्ष' म्हणजे पैशांची, अन्न-पाण्याची किंवा इतर महत्त्वाच्या गरजांची मोठी टंचाई.

परीक्षा: जेव्हा स्वतःलाच अडचणी येत आहेत, अशा वेळी जो स्वतःच्या गरजा बाजूला ठेवून तुम्हाला साहाय्य करतो, तो निःस्वार्थी असतो.

उदाहरण: दुष्काळात स्वतःच्या अन्नातील वाटा तुम्हाला देणारा.

४. शत्रुसंकरे (शत्रूंनी घेरल्यास/शत्रूंच्या धोक्यात)

जेव्हा तुमचे शत्रू प्रबळ होतात आणि तुमचा जीव धोक्यात असतो.

परीक्षा: अशा वेळी तुमच्यासोबत उभे राहणे म्हणजे स्वतःचा जीव धोक्यात घालणे होय. जो व्यक्ती स्वतःच्या सुरक्षिततेची पर्वा न करता तुमच्या बचावासाठी उभा राहतो, तोच खरा हितचिंतक.

५. राजद्वारे (राजवाड्यात/सरकारी/कायदेशीर संकटात)

पूर्वीच्या काळात राजदरबारात किंवा सध्याच्या काळात न्यायालय, पोलीस किंवा सरकारी कार्यालयात कायदेशीर अडचणीत सापडणे.

परीक्षा: जो माणूस कायदेशीर गुंतागुंत असूनही तुमच्या बाजूने खंबीरपणे उभा राहून मदत करतो, तो खरा हितचिंतक.

६. श्मशाने च (स्मशानात/जवळच्या व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर)

मृत्यूनंतर सर्व व्यवहार संपतात. स्मशानात सोबत राहणे म्हणजे दुःख वाटून घेणे आणि शेवटच्या क्षणापर्यंत कर्तव्य पार पाडणे.

परीक्षा: मृत्यूचे दुःख वाटून घेणारा आणि अंत्यसंस्कारापर्यंत थांबणारा व्यक्ती, केवळ औपचारिकता म्हणून नव्हे, तर खऱ्या सहानुभूतीने आलेला असतो.

उदाहरण: जवळच्या व्यक्तीच्या निधनानंतर सर्व कामे सांभाळून, अंत्यसंस्कार होईपर्यंत उपस्थित राहून कुटुंबाला धीर देणारा.

🎯 समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary/Inference)

समारोप: या १२ व्या श्लोकात आचार्य चाणक्य यांनी मानवी संबंधांची 'युटिलिटी व्हॅल्यू' नव्हे, तर 'एथिकल व्हॅल्यू' स्पष्ट केली आहे.

मैत्री किंवा नातेवाईक असणे हे सुखात पार्टी करणे किंवा आनंदात सहभागी होणे एवढ्यापुरते मर्यादित नाही.

नात्याची खरी कसोटी जीवनातील सर्वात भयानक आणि लाजिरवाण्या क्षणांमध्ये होते.

निष्कर्ष (Inference):
ज्याप्रमाणे सोनार आगीत सोन्याची शुद्धता तपासतो, त्याचप्रमाणे संकट, रोग, टंचाई, धोका, कायदेशीर अडचणी आणि मृत्यू अशा सहा अग्नीपरीक्षांमधून
जो माणूस तुमच्यासोबत खंबीरपणे उभा राहतो, तोच तुमचा खरा 'बान्धवः' (बंधू) आहे.
इतरांना फक्त ओळख किंवा सोयीचे संबंध समजावे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.11.2025-सोमवार.
===========================================