तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत-1

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्।
कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः।।5।।

निःसंदेह कोई भी मनुष्य किसी काल में क्षणमात्र भी बिना कर्म किये नहीं रहता, क्योंकि सारा मनुष्य समुदाय प्रकृति जनित गुणों द्वारा परवश हुआ कर्म करने के लिए बाध्य किया जाता है |

🙏🏼 नमस्ते 🙏🏼

श्रीमद्भगवद्गीता 📜 | तिसरा 3️⃣ अध्यायः | कर्मयोग 🧘

🌺 न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्। कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः।।5।।
SHLOK 📖 अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): Meaning of SHLOK.
श्लोक (Bhagavad Gita 3.5)

न हि कश्चित् क्षणम् अपि जातु तिष्ठति अकर्मकृत् ।
कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः ॥

शब्दार्थ (Shabdarth)

न | हि | कश्चित् | क्षणम् | अपि | जातु | तिष्ठति | अकर्मकृत् |
कोणीही | निश्चितच | कोणताही | क्षण | सुद्धा | कधीही | राहत | नाही | कर्म | न | करता |

कार्यते | हि | अवशः | कर्म | सर्वः | प्रकृतिजैः | गुणैः |
निश्चितच | परावलंबी | कर्म | करायला | भाग | पाडला | जातो | सर्वजण | प्रकृतीपासून | उत्पन्न | झालेल्या | गुणांमुळे |

सरळ अर्थ (Saral Artha)

निश्चितपणे कोणीही मनुष्य कधीही एक क्षणभरही कर्म न करता राहू शकत नाही.
कारण सर्व मनुष्य समुदाय प्रकृतीपासून निर्माण झालेल्या
गुणांमुळे (सत्त्व, रज, तम) परावलंबी असल्यामुळे
कर्म करायला भाग पाडला जातो.

सखोल भावार्थ 💖 (Sakhol Bhavarth)

या श्लोकाचा मुख्य भावार्थ हा आहे की कर्म टाळणे अशक्य आहे.
कर्म करणे हा मनुष्याचा आणि प्रत्येक सजीवाचा मूलभूत स्वभाव आहे.
अगदी क्रियाशील न राहण्याचा विचार करणे किंवा शांत बसणे
हे देखील मनाच्या स्तरावरचे एक कर्मच आहे.

प्रकृती (Nature) आणि तिचे तीन गुण (सत्त्व, रज, तम)
आपल्यावर सतत कार्य करत असतात.
या गुणांमुळे प्रत्येक प्राणी हा कर्म करण्यास बांधील आहे.
मानवी शरीर, मन आणि इंद्रिये या गुणांच्या प्रभावाखाली असतात.

कर्म न करण्याची इच्छा असूनही क्रिया घडत राहतात.
याचा अर्थ असा की संन्यास किंवा कर्मत्याग
हा फक्त शारीरिक क्रिया थांबवून साध्य होत नाही,
कारण मनात विचार आणि इंद्रियांमध्ये क्रिया सुरूच राहतात.

म्हणून, कर्मापासून पळणे किंवा टाळणे हा मार्ग नाही,
तर कर्म करताना त्यातील आसक्ती आणि कर्तृत्वाचा अहंकार सोडणे
हाच खरी नैष्कर्म्य सिद्धी प्राप्त करण्याचा मार्ग आहे.

आरंभ (Arambh)

कर्मयोग या तिसऱ्या अध्यायामध्ये भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला
कर्माचे वास्तव आणि अपरिहार्यता समजावून सांगत आहेत.
मागील श्लोकात (४) त्यांनी स्पष्ट केले की
केवळ कर्मांचा आरंभ न केल्याने किंवा संन्यास घेतल्याने नैष्कर्म्य प्राप्त होत नाही.

या ५ व्या श्लोकात ते या विधानाची पुष्टी करण्यासाठी
मनुष्याच्या स्वभावाचे आणि प्रकृतीच्या नियमांचे वर्णन करतात.
कर्म हे अनिवार्य आहे आणि ते टाळणे अशक्य आहे,
हेच या श्लोकाचे मूळ तत्व आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.11.2025-मंगळवार.
===========================================