तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत-2

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्।
कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः।।5।।

विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan)
१. कर्म न करणे अशक्य

श्लोकाचा पहिला भाग "न हि कश्चित् क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्"
हे ठामपणे सांगतो की मनुष्य क्षणभरही कर्म न करता राहू शकत नाही.
कर्माचा अर्थ केवळ हातांनी केलेली शारीरिक क्रिया एवढाच नाही.
श्वास घेणे, विचार करणे, डोळे उघडणे-मिटणे हीसुद्धा कर्मेच आहेत.

मनुष्य जागृत असो वा झोपलेला,
त्याचे मन आणि शरीर सतत क्रियाशील असतात.
'मी काहीच करत नाही,' असा विचार करणे हे देखील
मनाचे कर्म आहे — म्हणून कर्म टाळणे व्यर्थ आहे.

२. प्रकृतीच्या गुणांचे बंधन

श्लोकाचा दुसरा भाग "कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः"
कर्म करण्यामागचे कारण स्पष्ट करतो.
मनुष्य हा 'अवशः' म्हणजेच परावलंबी असतो,
आणि त्याला प्रकृतीजन्य गुण कर्म करायला भाग पाडतात.

हे तीन गुण आहेत — सत्त्व (ज्ञान आणि निर्मळता देणारा),
रज (क्रियाशीलता व आसक्ती निर्माण करणारा),
आणि तम (आळस व अज्ञान वाढवणारा).
हे गुण शरीर, मन आणि इंद्रियांमध्ये सातत्याने कार्यरत असतात.

जेव्हा रजोगुण वाढतो तेव्हा मनुष्याला क्रियाशील राहावे लागते,
तमोगुण प्रभावी असला की तो आळसात बसतो किंवा झोपतो,
पण झोपणे हेही एक प्रकारचे कर्म आहे.
मनुष्य स्वतःच्या इच्छेने नव्हे तर या गुणांच्या प्रेरणेने कर्म करतो.

उदाहरणासहित 💡 (Udaharana Sahit)

उदाहरण १ (शारीरिक कर्म – श्वास घेणे):
एखाद्या व्यक्तीने ठरवले की 'मी आता कर्म करणार नाही आणि शांत बसेल.'
त्याने हातपाय हलवणे थांबवले तरीही, त्याला श्वास घेणे थांबवता येणार नाही.
श्वासोच्छ्वास ही प्रकृतीजन्य क्रिया असून ती मनुष्याच्या इच्छेविरुद्ध चालते.
हे सिद्ध करते की क्षणभरही कर्म न करता राहणे शक्य नाही.

उदाहरण २ (मानसिक कर्म – विचार):
एका संन्यासीने सर्व शारीरिक कामकाज सोडले आणि एकांत स्थळी ध्यान लावले.
त्याचे शरीर शांत असले तरी, मन शांत राहत नाही.
विचार, कल्पना, आणि चिंतन ही मानसिक कर्मे चालूच राहतात.
ही रजोगुण किंवा सत्त्वगुणाच्या प्रेरणेने उत्पन्न होतात.

समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha)

समारोप:
या श्लोकातून श्रीकृष्ण महातत्त्व सांगतात की
कर्म करणे हा जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे.
कोणताही मनुष्य कर्म न करता शरीरयात्रा चालवू शकत नाही.
कर्म टाळण्याचा विचार करणे हे अज्ञान आहे.

निष्कर्ष:
कर्म टाळण्याऐवजी ते योगपूर्वक आणि अनासक्त भावाने करणे आवश्यक आहे.
जर कर्म करणे अपरिहार्य असेल तर आसक्ती सोडून ते केल्यास
ते बंधनकारक न ठरता मोक्षाकडे नेणारे साधन बनते.
कर्मयोग हाच सिद्धांत सांगतो — "कर्म कर, पण फळाची इच्छा सोड."

🌼 सारांश:
मनुष्य क्षणभरही निष्क्रिय राहू शकत नाही.
प्रकृतीचे गुण त्याला सतत कर्म करायला प्रवृत्त करतात.
त्यामुळे कर्म टाळण्याऐवजी त्यात समत्व आणि अनासक्ती ठेवणे
हाच आत्मसाक्षात्कार आणि मोक्षाचा खरा मार्ग आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.11.2025-मंगळवार.     
===========================================