चाणक्य नीति प्रथम अध्याय - यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवं परिषेवते-1-

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति प्रथम अध्याय -

यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवं परिषेवते ।
ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव हि ।।१३।।

अर्थ- जो व्यक्ति कसी नाशवंत चीज के लिए कभी नाश नहीं होने वाली चीज को छोड़ देता है, तो उसके हाथ से अविनाशी वस्तु तो चली ही जाती है औरइसमें कोई संदेह नहीं की नाशवान को भी वह खो देता है।

Meaning: He who gives up what is imperishable for that which is perishable, loses that which is imperishable; and doubtlessly loses that which is perishable also.

📜 चाणक्य नीती: प्रथम अध्याय – श्लोक १३

वायो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवं परिषेवते ।
ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव हि ।।१३।।

🙏 आरंभ (Introduction)

आचार्य चाणक्य यांनी रचलेली 'चाणक्य नीती'
ही केवळ राजनीती किंवा अर्थव्यवस्थेवर आधारित नसून,
ती मानवी जीवनातील योग्य-अयोग्य गोष्टींचे मार्गदर्शन करणारी तत्त्वप्रणाली आहे.
या नीतीशास्त्रातील प्रत्येक श्लोक जीवनातील व्यवहार, निर्णयक्षमता आणि दूरदृष्टी शिकवतो.

प्रस्तुत १३ वा श्लोक मानवी स्वभावातील एका मोठ्या त्रुटीवर प्रकाश टाकतो —
ती म्हणजे खात्रीच्या गोष्टी सोडून अनिश्चित गोष्टींच्या मागे धावणे.
या श्लोकातून चाणक्यांनी जीवनातील स्थिरता आणि अस्थिरता यांमधील फरक स्पष्ट करून
योग्य मार्गाचे महत्त्व पटवून दिले आहे.

१�⃣ प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek Oliche Arth) आणि विस्तृत विवेचन

या श्लोकामध्ये एकूण चार चरण (ओळी) आहेत.

🪶 ओळ १: यो ध्रुवाणि परित्यज्य

संस्कृत पद | मराठी अर्थ (Meaning)
यो — जो मनुष्य
ध्रुवाणि — ध्रुव (निश्चित, स्थिर, शाश्वत) गोष्टींना
परित्यज्य — सोडून देतो, त्याग करतो

🧠 सखोल भावार्थ आणि विवेचन (Deep Meaning and Elaboration):

'ध्रुवाणि' म्हणजे काय?
'ध्रुव' म्हणजे ध्रुवताराप्रमाणे स्थिर, निश्चित आणि ज्यावर विश्वास ठेवता येतो अशा गोष्टी.
मानवी जीवनात 'ध्रुवाणि' म्हणजे नीतीमूल्ये, धर्म, कर्तव्ये, निष्ठा, प्रामाणिक संबंध,
अंगीभूत कौशल्ये, वर्तमान उत्पन्न किंवा खात्रीचा आधार यांसारख्या गोष्टी.

ही ती मालमत्ता आहे जी तुमच्याजवळ आहे
आणि ती टिकून राहण्याची शक्यता जास्त आहे.
'परित्यज्य' म्हणजे लोभाने किंवा तात्काळ फायद्याच्या लालसेने
आपल्याजवळील मौल्यवान स्थिर आधार सोडून देणे.

🧩 उदाहरण: खात्रीची नोकरी सोडून
त्वरित श्रीमंत होण्याच्या फसव्या योजनांमध्ये पैसे गुंतवणे,
हे याचे उत्तम उदाहरण आहे.

🌪� ओळ २: अध्रुवं परिषेवते

संस्कृत पद | मराठी अर्थ (Meaning)
अध्रुवं — अध्रुव (अस्थिर, अनिश्चित, तात्पुरत्या) गोष्टींची
परिषेवते — सेवा करतो, स्वीकार करतो, मागोमाग जातो

💭 सखोल भावार्थ आणि विवेचन:

'अध्रुवं' म्हणजे काय?
'अध्रुव' म्हणजे क्षणभंगुर, अस्थिर, अनिश्चित आणि ज्याचा कोणताही आधार नाही अशा गोष्टी.
जीवनात अध्रुव म्हणजे अत्याधिक लोभ, सट्टा, कल्पित यश,
फसव्या योजना, अनैतिक संबंध किंवा धोकादायक मार्ग.

'परिषेवते' म्हणजे मनुष्य विवेक सोडून
या अस्थिर गोष्टींच्या मागे लागतो,
कमी कष्टात जास्त फायदा मिळवण्याच्या मोहात अडकतो,
आणि आपला वेळ, ऊर्जा व संसाधन वाया घालवतो.

⚓ ओळ ३: ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति

संस्कृत पद | मराठी अर्थ (Meaning)
ध्रुवाणि — त्याची ध्रुव (खात्रीची) मालमत्ता
तस्य — त्या मनुष्याची
नश्यन्ति — नष्ट होतात, नाश पावतात

🕯� सखोल भावार्थ आणि विवेचन:

नुकसानीची सुरुवात इथूनच होते.
मनुष्य जेव्हा खात्रीच्या आधाराकडे दुर्लक्ष करून
अनिश्चिततेच्या मागे धावतो,
तेव्हा तो आपला स्थिर आधार गमावून बसतो.

उदा. खात्रीच्या नोकरीकडे दुर्लक्ष करणे,
प्रामाणिक संबंधांना वेळ न देणे,
आणि अशा दुर्लक्षामुळे त्या स्थिर गोष्टींनाही तो हरवतो.
जे आहे ते सांभाळले नाही तर ते गमावणे निश्चित आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.11.2025-मंगळवार.
===========================================