तीसरा अध्यायःकर्मयोगश्रीमद्भगवदगीता-कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्-1

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्।
इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते।।6।।

जो मूढबुद्धि मनुष्य समस्त इन्द्रियों को हठपूर्वक ऊपर से रोककर मन से उन इन्द्रियों के विषयों का चिन्तन करता रहता है, वह मिथ्याचारी अर्थात् दम्भी कहा जाता है |(6)

🙏 ॐ 🕉� नमो ❤️ भगवते 🔱 वासुदेवाय 🙏

तिसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक ६
कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्। इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते।।6।।

📖 श्लोक अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth): श्लोकाचा शब्दशः अर्थ
जो 🧍�♂️ विमूढ आत्मा (मूर्ख किंवा भ्रमिष्ट बुद्धीचा मनुष्य) कर्म इंद्रियांना (हाथ, पाय, वाणी इत्यादींना) बळजबरीने (वरवर) संयमित (आवरून, थांबवून) बसतो, पण मनाने 🧠 मात्र इंद्रियांच्या विषयांचे (शब्द, स्पर्श, रूप, रस, गंध यांचे) स्मरण (आठवण, चिंतन) करत राहतो, तो 👤 मिथ्याचारी (दांभिक, ढोंगी) म्हटला जातो.

✨ सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): श्लोकाचा गहन आशय
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण 👑 अर्जुनाला (आणि पर्यायाने संपूर्ण मानवजातीला) दांभिकतेच्या (Hypocrisy) 🎭 धोक्याबद्दल स्पष्टपणे सांगतात. बाह्यतः 🚪 सर्व कर्मे थांबवून, संन्यासी असल्याचा आव आणणाऱ्या, पण अंतर्मनात 💖 मात्र विषयांविषयी तीव्र आसक्ती आणि लालसा बाळगणाऱ्या मनुष्याला ते 'मिथ्याचारी' असे कठोरपणे संबोधतात.

या श्लोकाचा मूळ भावार्थ हा आहे की, केवळ शरीराने (कर्मेन्द्रियांनी) क्रिया न करणे म्हणजे खरा कर्मत्याग किंवा संन्यास नव्हे. मन 🧠 जर वासना आणि इच्छांच्या विचारात गुंतलेले असेल, तर बाह्य संयम 🧱 हा पूर्णपणे व्यर्थ आहे. हा केवळ स्वतःची आणि जगाची फसवणूक 🤥 आहे. खरा संयम मन आणि इंद्रिये या दोहोंवर असायला हवा. ज्याचे मन विषयांचे चिंतन करत राहते, त्याचे बाह्य आचरण हे दिखावा आणि ढोंग असते. अशा व्यक्तीचे आध्यात्मिक किंवा योगमार्गावरील पाऊल हे फसवे असते.

💬 प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)
📝 आरंभ (Arambh): प्रस्तावना
मागील श्लोकात (३-५), श्रीकृष्णांनी स्पष्ट केले की, मनुष्य क्षणभरही कर्म केल्याशिवाय राहू शकत नाही, कारण प्रकृतीजन्य गुण त्याला कर्म करण्यास भाग पाडतात. या श्लोकात (३-६), ते त्या व्यक्तीची अवस्था स्पष्ट करतात, जो कर्मापासून पळून जाण्याचा किंवा केवळ बाह्यतः संन्यास दाखवण्याचा प्रयत्न करतो. कर्मयोगाच्या मार्गावर चालताना 'मिथ्याचार' हा सर्वात मोठा अडथळा आहे. हा श्लोक आत्म-वंचना (Self-deception) आणि दांभिक संन्यासावर (False Asceticism) प्रखर टीका करतो.

💡 विवेचन: मिथ्याचारी कोण आहे?
'कर्मेन्द्रियाणि संयम्य' (कर्मेन्द्रियांना आवरून): याचा अर्थ असा की, मनुष्य कर्मेंद्रिये (हात, पाय, बोलणे, उत्सर्ग आणि उपस्थ) बळजबरीने थांबवतो. उदाहरणार्थ, तो बोलणे थांबवून मौन धारण करतो, किंवा जगाच्या कामातून निवृत्त होऊन एकांतात बसतो. त्याने स्वतःचे डोळे 👁� उघडे ठेवले असले तरी जगाकडे पाहणे थांबवले आहे, किंवा तोंडाने बोलणे थांबवले आहे. हा बाह्य त्याग आहे, जो तपश्चर्येचा केवळ एक शारीरिक भाग आहे.

'य आस्ते मनसा स्मरन्' (जो मनाने स्मरण करत बसतो): शरीर एकांतात ⛰️ बसले आहे, पण मन 🧠 मात्र मोकळे सुटलेले आहे. इंद्रियांचे विषय कोणते आहेत?

शब्द 🗣� (ऐकण्याची इच्छा)

स्पर्श 👋 (सुखाची इच्छा)

रूप 👀 (सुंदर वस्तू पाहण्याची आसक्ती)

रस 👅 (चविष्ट पदार्थांची लालसा)

गंध 👃 (सुगंधाची ओढ) ती व्यक्ती बाह्यतः उपवास 🍎 करते, पण तिच्या मनात सतत स्वादिष्ट पदार्थांचे चिंतन चालू आहे. ती स्त्री-पुरुषांपासून दूर राहते, पण मनात काम-वासनांचे विचार घोळत आहेत. म्हणजे, शरीर शांत आहे, पण मन चंचल आणि आसक्त आहे.

'इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा' (इंद्रियार्थांचे स्मरण करणारा मूर्ख आत्मा): अशा प्रकारे केवळ इंद्रियांचे दमन करून (Repression) आणि मनाला मोकळे सोडून विषयांचे चिंतन करणारा मनुष्य हा 'विमूढ आत्मा' (भ्रमिष्ट बुद्धीचा मूर्ख) आहे. त्याला वाटते की तो संन्यासी झाला आहे, पण तो आत्म-वंचना करत असतो. तो स्वतःच्या मनाला समजू शकत नाही की इंद्रियदमन केवळ शरीरापुरते मर्यादित नाही. मनाच्या पातळीवर संयम साधल्याशिवाय खरा त्याग होत नाही.

'मिथ्याचारः स उच्यते' (तो मिथ्याचारी म्हटला जातो): अखेरीस श्रीकृष्ण अशा मनुष्याला 'मिथ्याचारी' (दांभिक, ढोंगी) म्हणतात. ढोंगी 🎭 म्हणजे असा व्यक्ती, जो आतून एक आणि बाहेरून दुसरीच व्यक्ती आहे. त्याचा आचार (वर्तन) हा मिथ्या (खोटा) आहे. हा ढोंगीपणा केवळ समाजासमोरच नाही, तर ईश्वरासमोर आणि स्वतःच्या आत्म्यासमोरही असतो. अशा प्रकारे केवळ दमन केल्याने वासना मरत नाहीत, तर त्या अधिक तीव्र होतात आणि मनुष्य मनाच्या पातळीवर त्या विषयांचे अधिक भोग घेतो, ज्यामुळे त्याचे पतन निश्चित होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.11.2025-बुधवार.
===========================================