कबीर दास जी के दोहे- पाँच पहर धन्धे गया, तीन पहर गया सोय-1-

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

पाँच पहर धन्धे गया, तीन पहर गया सोय।
एक पहर हरि नाम बिन, मुक्ति कैसे होय॥१४॥

भावार्थ- कबीरदास कहते हैं कि एक दिन में चौबीस घंटे होते हैं। इनमें पंद्रह घंटे काम-धंधों में बिता देते हैं, नौ घंटे सोने में। हमें हरि स्मरण करने फुरसत ही नहीं मिलती। हरि स्मरण बिना किये कोई मुक्ति कैसे पा सकते हैं? अर्थात् हरि स्मरण से ही कोई मुक्ति पा सकता है।�

📜 संत कबीर दास जी के दोहे: मोक्षाचा मार्ग 📜
दोहा:

पाँच पहर धन्धे गया, तीन पहर गया सोय। एक पहर हरि नाम बिन, मुक्ति कैसे होय॥१४॥

१. आरंभ (Introduction/Arambh) 🧭
संत कबीर दास जी हे निर्गुण भक्ती परंपरेतील महान संत आणि समाजसुधारक होते. त्यांचे दोहे मानवी जीवनाच्या सत्य आणि असत्यावर मार्मिक भाष्य करतात. प्रस्तुत दोह्यात, कबीर दास जी मानवी आयुष्याच्या वेळेचे विभाजन करून, मनुष्य आपले आयुष्य कसे व्यर्थ घालवतो आणि भगवंताच्या स्मरणाशिवाय मुक्ती (मोक्ष) कशी मिळणे शक्य नाही, याचे स्पष्टीकरण देतात. हा दोहा वेळ, कर्तव्य आणि अध्यात्मिक साधना यांच्यातील संतुलन साधण्याचे महत्त्व सांगतो.

२. सखोल भावार्थ (Deep Meaning/Essence - Sakhol Bhavarth) 🧠
या दोह्याचा सखोल भावार्थ असा आहे की, मानवी जीवनातील चोवीस तासांच्या (आठ पहरांच्या) दिवसांपैकी, मनुष्य पाच पहर (सुमारे १५ तास) केवळ पोटापाण्याच्या कामात (धंद्यात) घालवतो आणि तीन पहर (सुमारे ९ तास) केवळ झोपण्यात घालवतो. अशा प्रकारे, संपूर्ण वेळ भौतिक गरजा आणि विश्रांतीमध्येच संपून जातो. दिवसातील एकही 'पहर' (तीन तास) जर ईश्वराच्या नामस्मरणाशिवाय किंवा भक्तीशिवाय गेला, तर या जीवात्म्याला मुक्ती (मोक्ष) कसा मिळणार? कबीर दास जी मनुष्याला त्याच्या जीवनातील प्राथमिक ध्येयाची (मोक्षप्राप्तीची) आठवण करून देतात.

३. प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन (Meaning of each Line and Detailed Elaboration) 📝
भारतीय ज्योतिषशास्त्रात आणि प्राचीन परंपरेत, दिवस-रात्र मिळून चोवीस तासांचे विभाजन आठ 'पहर' मध्ये केले जाते (१ पहर = ३ तास).

ओळ १: 'पाँच पहर धन्धे गया,'
प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):

पाँच पहर (Pāṁca Pahar): दिवसाचे पाच प्रहर (५ x ३ तास = १५ तास).

धन्धे (Dhandhe): धंद्यात, कामात, सांसारिक व्यापारात, अर्थार्जनात.

गया (Gayā): गेला, व्यतीत झाला.

अन्वयार्थ: माणसाचे सुमारे १५ तास केवळ सांसारिक कामे आणि धंद्यामध्ये खर्च झाले.

विस्तृत विवेचन (Pradirgh Vivechan):

कबीर म्हणतात की, मनुष्य आपल्या जीवनातील सर्वाधिक वेळ 'धंद्या' मध्ये घालवतो. 'धंदा' म्हणजे केवळ व्यापार नाही, तर कुटुंबाचे पोषण करणे, भौतिक गरजा पूर्ण करणे, धन कमावणे आणि सामाजिक कर्तव्ये पार पाडणे. आजच्या काळात, नोकरी-व्यवसायात आपण रोजचे ९ ते १२ तास (आणि प्रवास) देतो. कबीर दास जी सांगतात की, माणूस आपल्या 'उपजीविकेच्या' मागे इतका धावतो की, जीवनाचा अंतिम उद्देश (भगवत्प्राप्ती) तो विसरून जातो. त्याचे संपूर्ण लक्ष केवळ 'पेट भरणे' यावरच केंद्रित होते.

उदाहरण: एखादा व्यक्ती सकाळी ८ ते रात्री ८ पर्यंत ऑफिसमध्ये काम करतो (१२ तास), त्यानंतर जेवण आणि इतर घरगुती कामात १-२ तास देतो. अशा प्रकारे, जवळपास ५ पहर (१५ तास) तो केवळ ध्येयहीन भौतिक कामात गुंतलेला असतो.

ओळ २: 'तीन पहर गया सोय। '
प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):

तीन पहर (Tīna Pahar): दिवसाचे तीन प्रहर (३ x ३ तास = ९ तास).

गया (Gayā): गेला, व्यतीत झाला.

सोय (Sōya): झोपण्यात, विश्रांतीत.

अन्वयार्थ: उर्वरित सुमारे ९ तास तो झोपण्यात घालवतो.

विस्तृत विवेचन (Pradirgh Vivechan):

शारीरिक थकवा आणि नैसर्गिक गरज म्हणून मनुष्य ९ तास (तीन पहर) झोपण्यात घालवतो. झोप आवश्यक आहे, पण कबीरांना हे सांगायचे आहे की, मनुष्य केवळ 'खाणे, कमावणे आणि झोपणे' या चक्रात अडकलेला आहे. १५ तास काम आणि ९ तास झोप यांत त्याचे २४ तास विभागले जातात.

जर आपण १५ (काम) + ९ (झोप) = २४ तास (८ पहर) यांची बेरीज केली, तर इथे कोणताच वेळ उरत नाही, जो ईश्वरासाठी दिला गेला असेल. कबीर इथे 'उरलेल्या' एका पहराचा नव्हे, तर कामाला आणि झोपेला दिलेला भरमसाट वेळ दर्शवतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.11.2025-बुधवार.
===========================================