तीसरा अध्यायकर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता- यस्त्विन्द्रियाणी मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन-1-

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

यस्त्विन्द्रियाणी मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन।
कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते।।7।।

किन्तु हे  अर्जुन ! जो पुरुष मन से इन्द्रियों को वश में करके अनासक्त हुआ समस्त इन्द्रियों द्वारा कर्मयोग का आचरण करता है, वही श्रेष्ठ है |(7)

🙏 ॐ तत् सत् 🙏

श्रीमद्भगवद्गीता : तिसरा अध्याय - कर्मयोग
श्लोक ७ चा सखोल भावार्थ आणि विस्तृत विवेचन (Marathi Sakhol Bhavarth ani Vistrut Vivechan)

॥ श्लोक ॥
यस्त्विन्द्रियाणी मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन। कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते।।७।।

श्लोक अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth)
किन्तु हे अर्जुन! जो पुरुष मन (बुद्धीच्या साहाय्याने) द्वारा इंद्रियांना पूर्णपणे वश (नियंत्रणात) करून, अनासक्त (फळाची आसक्ती न ठेवता) होऊन, कर्मेन्द्रियांद्वारे कर्मयोग (विहित कर्तव्यकर्म) चे आचरण करतो, तोच श्रेष्ठ (विशिष्ट) आहे.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): दीप अर्थ/सार
मागील श्लोकात (३.६), श्रीकृष्णांनी केवळ बाह्यतः कर्मे सोडून, मनात मात्र इंद्रियभोगांचे चिंतन करणाऱ्या ढोंगी मनुष्याला 'मिथ्याचारी' म्हटले. हा श्लोक (३.७) त्या मिथ्याचार्यापेक्षा श्रेष्ठ आणि योग्य असलेल्या खऱ्या कर्मयोग्याची व्याख्या करतो.

या श्लोकाचा गाभा असा आहे की, केवळ कर्माचा त्याग करणे पुरेसे नाही, किंवा मनाने विषयांचे चिंतन करत राहणे हे तर पूर्णपणे अयोग्य आहे. खरा योगी तो आहे जो मनावर आणि इंद्रियांवर पूर्ण ताबा ठेवतो आणि केवळ शारीरिक स्तरावर कार्य करत नाही, तर तो अनासक्त भावनेने आपले कर्तव्य कर्म करतो.

'मनसा नियम्य' (मनाने वश करून) हा या श्लोकाचा केंद्रबिंदू आहे. याचा अर्थ, केवळ बळाचा वापर करून इंद्रियांना दाबून टाकणे नव्हे, तर विवेकबुद्धीने (मन बुद्धीच्या अधीन करून) इंद्रियांच्या स्वाभाविक प्रवृत्तींवर (राग-द्वेषावर) नियंत्रण ठेवणे. ज्याचे मन स्थिर आणि नियंत्रणात आहे, त्याला कर्म करताना त्या कर्माच्या फळाची ओढ वाटत नाही. तो अनासक्त होऊन, केवळ कर्तव्य म्हणून कर्म करतो. असा मनुष्य, जो आतील आणि बाहेरील शुद्धी साधून कर्म करतो, तो निश्चितच श्रेष्ठ ठरतो.

मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

१. आरंभ (Arambh): भूमिका
हा श्लोक 'कर्मयोग' या तिसऱ्या अध्यायातील अत्यंत महत्त्वाचा आणि निर्णायक श्लोक आहे. श्रीकृष्णांनी अर्जुनाला स्पष्ट केले आहे की, नुसते कर्म न करणे किंवा केवळ ज्ञानमार्गाचा उच्चार करणे, हा योग्य मार्ग नाही, कारण कर्म टाळणे मनुष्याच्या स्वभावातच नाही (प्रकृती त्याला कर्म करायला लावते). अशा स्थितीत, कर्माचे स्वरूप कसे असावे आणि ते करताना आपली मानसिक स्थिती कशी असावी, याचे अचूक मार्गदर्शन या श्लोकात केले आहे. हा श्लोक 'ज्ञानयुक्त कर्म' आणि 'भोंदू कर्मत्याग' यातील फरक स्पष्ट करतो.

२. विवेचन आणि विश्लेषण (Analysis): तीन मुख्य तत्त्वे
हा श्लोक तीन प्रमुख तत्त्वांवर आधारित आहे:

अ. इन्द्रियाणी मनसा नियम्य (इंद्रियांना मनाने वश करणे):

नियंत्रणाचा अर्थ: नुसते दडपण नव्हे. जसे मागील श्लोकात (३.६) म्हटले, काही लोक बाहेरून हातपाय निष्क्रिय ठेवतात, पण मनात मात्र विषयचिंतन करतात. या श्लोकात कृष्ण सांगतात की, नियंत्रण मनाने (विवेकबुद्धीने) असले पाहिजे. याचा अर्थ, इंद्रिये बाहेरून कार्य करत असली तरी, त्यांची आसक्ती मनात नसावी. डोळे पाहतात, पण मन विषयांमध्ये अडकत नाही. जीभ चव घेते, पण मन त्यात रमून जात नाही.

उदाहरण (Udaharana Sahit): एक स्वयंपाकी (Chef) उत्तम आणि स्वादिष्ट पदार्थ बनवतो. त्याची इंद्रिये (हात, वास, चव) पूर्णपणे कार्यरत आहेत. पण त्याचे मन त्या पदार्थांच्या भोगात आसक्त नसते. तो केवळ आपले कर्तव्य (कर्म) निष्ठेने पार पाडतो. याउलट, एक लोभी मनुष्य पदार्थ बनवण्याऐवजी फक्त खाण्याचा विचार करत राहतो. पहिला श्रेष्ठ, दुसरा मिथ्याचारी.

ब. अनासक्तः (आसक्तीविरहित):

अनासक्तीचे महत्त्व: कर्मयोगाचा प्राण म्हणजे अनासक्ती. कोणत्याही कर्माचे फळ मिळेलच या अपेक्षेने कर्म करणे म्हणजे सकाम कर्म (आसक्ती). 'अनासक्त' म्हणजे 'माझे कर्तव्य आहे म्हणून मी करतो, फळ देवाने ठरवावे' या भावनेने कर्म करणे. ही आसक्ती नसणे, कर्माच्या बंधनातून मुक्ती मिळवण्यासाठी आवश्यक आहे.

उदाहरण: एक सैनिक सीमेवर लढतो. तो आपल्या कर्मात (युद्धात) १००% देतो, पण जर तो वैयक्तिक 'मान-सन्मान' किंवा 'बढती' या फळाच्या आसक्तीने लढला, तर ते आसक्त कर्म झाले. पण, जेव्हा तो केवळ देशाचे रक्षण हे आपले परम कर्तव्य मानून लढतो, तेव्हा त्याचे कर्म अनासक्त कर्मयोग बनते.

क. कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगम् आरभते (कर्मेन्द्रियांद्वारे कर्मयोग आचरण करणे):

कर्मयोग: याचा अर्थ 'विहित कर्म' करणे. आपले जे धर्मानुसार कर्तव्य आहे, जे लोककल्याणासाठी आवश्यक आहे, ते कर्म इंद्रियांच्या साहाय्याने पूर्ण शक्तीने करणे.

स विशिष्यते (तोच श्रेष्ठ आहे): जो मनुष्य केवळ कर्म टाळत नाही, तर मन आणि इंद्रिये वश करून पूर्णपणे अनासक्त होऊन कर्म करतो, तोच श्रेष्ठ आहे. तो कोणत्याही प्रकारे कर्माने बांधला जात नाही आणि अशा प्रकारे तो ज्ञानमार्गी आणि मिथ्याचारी या दोघांपेक्षा उच्च पातळीवर असतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-13.11.2025-गुरुवार.
===========================================