मार्गारेट मीड: मानववंशशास्त्राची आधुनिक नायिका (१८ नोव्हेंबर १९०१)-2-

[Atul Kaviraje]

The Birth of Margaret Mead (1901): Margaret Mead, the American cultural anthropologist known for her studies of the cultures of Oceania, was born on November 18, 1901.

मार्गरेट मीड यांचा जन्म (1901): अमेरिकन सांस्कृतिक मानववंशशास्त्रज्ञ मार्गरेट मीड यांचा जन्म 18 नोव्हेंबर 1901 रोजी झाला. त्यांना ओशनियाच्या संस्कृतीवर केलेल्या अभ्यासासाठी ओळखले जाते.

मार्गारेट मीड: मानववंशशास्त्राची आधुनिक नायिका (१८ नोव्हेंबर १९०१)-

६. मुख्य सिद्धांत आणि विचार (Mukhya Siddhant ani Vichar)

मीड यांचे मुख्य योगदान मानवी विकास आणि संस्कृतीच्या संबंधावर आधारित आहे.

मुख्य मुद्दा   विश्लेषण (Vicharanpar Pradirgha Mahiti)

सांस्कृतिक नियतत्ववाद (Cultural Determinism)   त्यांनी मानवी वागणूक (Behavior) आणि स्वभाव (Temperament) यावर संस्कृतीचा प्रभाव अनुवांशिकतेपेक्षा (Genetics) कितीतरी पटीने अधिक असतो हे सिद्ध केले.
लैंगिक भूमिकांची सापेक्षता (Relativity of Gender Roles)   स्त्री-पुरुषांच्या भूमिका आणि स्वभावाची व्याख्या प्रत्येक संस्कृतीत वेगळी असते. 'Gender' हे 'Sex' (Biological) पेक्षा वेगळे आणि पूर्णपणे सामाजिक (Social Construct) आहे.
संस्कृती आणि बालसंगोपन (Culture and Child Rearing)   समाजाला कशा प्रकारचे लोक हवे आहेत, यानुसार प्रत्येक संस्कृती बालसंगोपनाच्या पद्धती ठरवते. बालपणीचे संस्कार व्यक्तीच्या पूर्ण आयुष्याला आकार देतात.

७. मार्गारेट मीड यांचे ऐतिहासिक महत्त्व (Aitihasik Mahatva)

मीड यांच्या कार्याने विसाव्या शतकातील समाजशास्त्र, मानसशास्त्र आणि शिक्षण यावर दूरगामी परिणाम केले.

सामाजिक सुधारणा: अमेरिकेतील सामाजिक आणि लैंगिक क्रांतीच्या (Sexual Revolution) काळात त्यांच्या विचारांनी मोकळेपणा आणि सहिष्णुतेला आधार दिला.

लोकप्रिय प्रभाव: त्या केवळ संशोधक नव्हत्या, तर त्या सार्वजनिक बुद्धीवादी (Public Intellectual) होत्या. त्यांनी नियतकालिके, पुस्तके आणि दूरचित्रवाणीद्वारे आपले विचार सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवले, ज्यामुळे मानववंशशास्त्र सामान्य लोकांसाठी सुलभ झाले.

पर्यावरण आणि भविष्य: त्यांच्या उत्तरार्धातील कार्यांमध्ये 'मानवी भविष्य' आणि 'पर्यावरण' या विषयांवर त्यांनी लक्ष केंद्रित केले.

८. उदाहरणासह मुख्य मुद्द्यांवर विश्लेषण (Muddyanvar Vishleshan)

क्र.

मुख्य मुद्दा (Mukhya Mudde)

उदाहरणासह विश्लेषण (Udaharana Sahit Vishleshan)

१

तारुण्याचा तणाव सांस्कृतिक आहे

सामोआचा संदर्भ: अमेरिकेत तारुण्य एक 'संकट' मानले जाते (तणाव, विद्रोह). मीड यांनी दाखवले की सामोआमध्ये, ते जीवनशैलीतील एक शांत बदल होते. निष्कर्ष: तणावाचे कारण जैविक नाही, तर समाजाने लादलेले कठोर नियम आहेत.

२

लिंग-आधारित स्वभाव शिकवला जातो

चाम्बुली टोळीचा संदर्भ: या टोळीत स्त्रिया व्यापार, मासेमारी, आणि सत्ता चालवत होत्या, तर पुरुष सौंदर्य प्रसाधने आणि कला यांमध्ये गुंतलेले होते. हे अमेरिकेतील रूढ लैंगिक भूमिकांच्या नेमके उलटे होते. निष्कर्ष: स्त्री-पुरुष स्वभाव नैसर्गिक नसून, सांस्कृतिक प्रशिक्षण (Cultural Conditioning) आहे.

३

आधुनिक समाजात तीन पिढ्या

उत्तरार्धातील विचार: त्यांनी 'प्री-फिगुअरॅटिव्ह' (Prefigurative), 'को-फिगुअरॅटिव्ह' (Cofigurative) आणि 'पोस्ट-फिगुअरॅटिव्ह' (Postfigurative) संस्कृतींची संकल्पना मांडली. प्री-फिगुअरॅटिव्ह म्हणजे, तरुण पिढी जुन्या पिढीकडून शिकते; आजच्या आधुनिक, वेगाने बदलणाऱ्या जगात (इंटरनेट, तंत्रज्ञान) पोस्ट-फिगुअरॅटिव्ह संस्कृती विकसित झाली आहे, जिथे ज्येष्ठ पिढी तरुणांकडून शिकते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.11.2025-मंगळवार.
===========================================