🕉️ श्रीमद्भगवद्गीता - तिसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक १० 🕉️-1-💐🙏🌟💫✨🔥🌷🌺🌸

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः।
अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्तिवष्टकामधुक्।।10।।

प्रजापति ब्रह्मा ने कल्प के आदि में यज्ञ सहित प्रजाओं को रचकर उनसे कहा कि तुम लोग इस यज्ञ के द्वारा वृद्धि को प्राप्त होओ और यह यज्ञ तुम लोगों को इच्छित भोग प्रदान करने वाला हो|(10)

🕉� श्रीमद्भगवद्गीता - तिसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक १० 🕉�

श्लोक:
सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः। अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्तिवष्टकामधुक्।।10।।

SHLOK अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth) : श्लोकाचा शब्दशः अर्थ
पुरा - सृष्टीच्या आरंभी (पूर्वी) प्रजापतिः - प्रजापती (ब्रह्मदेवाने, सृष्टीच्या निर्मात्याने) सहयज्ञाः प्रजाः - यज्ञांसहित (समवेत) सर्व मनुष्य प्राणी (प्रजा) सृष्ट्वा - निर्माण करून (तान्) उवाच - त्यांना (प्रजेला) सांगितले (म्हणाले) अनेन - या यज्ञाद्वारे प्रसविष्यध्वम् - तुम्ही वृद्धिंगत व्हा (भरभराट करा) एषः - हा (यज्ञ) वः - तुमच्यासाठी इष्टकामधुक् - इच्छित वस्तू (फळे) देणारी कामधेनू ठरो (अस्तु)!

💠 संपूर्ण अर्थ: सृष्टीच्या आरंभी प्रजापतीने (ब्रह्मदेवाने) यज्ञासहित (यज्ञाचे विधान करून) मनुष्यांची निर्मिती केली आणि त्यांना सांगितले की, "या यज्ञाच्या साह्याने तुम्ही वृद्धिंगत व्हा (भरभराट करा), कारण हाच यज्ञ तुमच्या सर्व इच्छित वस्तू (फळे) देणारी कामधेनू ठरेल!"

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): श्लोकाचा गूढार्थ
या श्लोकात कर्मयोगाचे मूळ तत्त्वज्ञान दडलेले आहे. येथे 'यज्ञ' या शब्दाचा अर्थ केवळ अग्नीत आहुती देणे एवढा संकुचित नाही, तर त्याचा अर्थ 'समर्पणाची भावना', 'निःस्वार्थ कर्तव्य' आणि 'परस्परावलंबन' असा व्यापक आहे.

सृष्टीच्या निर्मात्याने, ब्रह्मदेवाने, मनुष्य प्राण्याला केवळ उत्पन्न केले नाही, तर त्याला जगण्याचा आणि भरभराटीचा एक निश्चित मार्ग देखील दिला. तो मार्ग म्हणजे 'यज्ञ' किंवा कर्म-समर्पण.

कर्तव्य (Duty as Yajna): मनुष्याचे जीवन एक यज्ञ आहे. आपण जे काही कर्म करतो, ते केवळ स्वतःसाठी नसून, ते समाज, निसर्ग आणि ईश्वराप्रती असलेले कर्तव्य म्हणून केले पाहिजे.

परस्परावलंबन (Interdependence): आपण निसर्गातून घेतो, समाजातून घेतो. यज्ञाच्या माध्यमातून आपण ते परत देतो. हे चक्र सतत चालू ठेवल्यानेच संपूर्ण सृष्टीचे संतुलन राखले जाते (उदा. सूर्य, जल, वृक्ष, प्राणी).

कामधेनू (Fulfiller of Desires): हा यज्ञ म्हणजेच निःस्वार्थ कर्म मनुष्याच्या सर्व गरजा पूर्ण करतो. जेव्हा मनुष्य स्वार्थाचा त्याग करून इतरांसाठी कार्य करतो, तेव्हा त्याला आवश्यक असलेले सर्व काही आपोआप प्राप्त होते.

थोडक्यात, मानवी जीवन हे निसर्गाकडून घेण्याचे आणि त्याला परत देण्याचे एक पवित्र देवाणघेवाण चक्र आहे. ज्याला भगवद्गीतेत 'यज्ञ' म्हटले आहे.

प्रत्येक श्लोकाचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

१. आरंभ (Arambh): कर्माचे बंधन आणि मुक्ती
कर्मयोगाच्या या अध्यायात, भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की कर्म करणे अटळ आहे, पण ते बंधनकारक ठरू नये. याच संदर्भात, या १०व्या श्लोकात, कर्माला 'यज्ञ' म्हणून करण्याची दैवी आज्ञा स्पष्ट केली आहे.

ब्रह्मदेवाने (प्रजापतीने) जेव्हा सृष्टीची रचना केली, तेव्हा त्याने एक नियम घालून दिला: मनुष्य आणि यज्ञ यांची जोड कायम राहील. याचा अर्थ असा की, मानवाचे अस्तित्वच मुळी यज्ञावर आधारित आहे. मनुष्य एकटा जगू शकत नाही; त्याला जगण्यासाठी निसर्गाचे, समाजाचे आणि इतर जीवांचे सहकार्य लागते.

ब्रह्मदेवाचे वचन: "या यज्ञाने तुम्ही भरभराट करा." या विधानात मानवाच्या प्रगतीचे आणि समृद्धीचे रहस्य दडलेले आहे. समृद्धीचा अर्थ केवळ धनसंपत्ती नाही, तर शारीरिक, मानसिक, आध्यात्मिक आणि सामाजिक संपूर्ण विकास होय.

२. विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan): यज्ञाचे स्वरूप आणि जीवनातील महत्त्व
'यज्ञ' म्हणजे काय? हा या श्लोकाचा केंद्रबिंदू आहे. यज्ञ म्हणजे केवळ धार्मिक विधी नव्हे, तर तो जीवनातील प्रत्येक निःस्वार्थ कृती आहे.

उदाहरणासहित (Udaharana Sahit):

पारिवारिक यज्ञ: कुटुंबासाठी निःस्वार्थपणे परिश्रम करणे, त्यांचे पालनपोषण करणे. (फळाची अपेक्षा न ठेवता प्रेम देणे).

सामाजिक यज्ञ: समाजोपयोगी काम करणे, गरजूंची मदत करणे, ज्ञानाचे दान करणे. (उदा. डॉक्टरने रुग्णाला निःस्वार्थ सेवा देणे, शिक्षकाने ज्ञान देणे).

निसर्ग यज्ञ: निसर्गाकडून घेतलेले (जल, वायू, भूमी) पुन्हा त्याला देणे. वृक्षारोपण करणे, जल संवर्धन करणे. (आपण ऑक्सिजन घेतो, आणि झाडे कार्बन डायऑक्साईड घेतात. हे चक्र एक मोठा यज्ञ आहे).

दैवी यज्ञ: आपले सर्व कर्म परमेश्वराला समर्पित करणे. 'मी करतोय' ही भावना न ठेवता 'मी देवाचे काम करतोय' या भावनेने कर्म करणे.

'इष्टकामधुक्' (इच्छित वस्तू देणारी कामधेनू): प्रजापतीने यज्ञाला 'इष्टकामधुक्' म्हटले आहे. कामधेनू ही एक पौराणिक गाय आहे, जी सर्व इच्छा पूर्ण करते. याचा अर्थ असा की, जेव्हा तुम्ही स्वार्थासाठी नव्हे, तर समर्पणाच्या भावनेतून कर्म करता, तेव्हा तुमचे सर्व भौतिक आणि आध्यात्मिक उद्दिष्ट आपोआप पूर्ण होतात.

जर शेतकरी चांगल्या भावनेने आणि श्रद्धेने शेतीचे कर्म (यज्ञ) करतो, तर निसर्ग त्याला भरभरून पीक देतो. (हे फळ यज्ञाचेच असते).

जेव्हा मनुष्य 'यज्ञ' विसरतो, तेव्हा तो केवळ स्वार्थाने प्रेरित होतो. स्वार्थामुळे समाजात असंतुलन, शोषण आणि कलह वाढतो, आणि अखेरीस त्याला दुःख भोगावे लागते. याउलट, यज्ञमार्गाचे आचरण केल्यास व्यक्तिगत आणि वैश्विक शांती व समृद्धी प्राप्त होते.

💐🙏🌟💫✨🔥🌷🌺🌸🌼

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-16.11.2025-रविवार.
===========================================