🪷 संत कबीर दास जी का दोहा (क्रमांक २०) 🪷-1-🙏🕉️📿😴💀⏰💡🌿 अमृत✨

[Atul Kaviraje]

कबीर दास जी के दोहे-

नींद निशानी मौत की, उठ कबीरा जाग।
और रसायन छांड़ि के, नाम रसायन लाग॥२०॥

भावार्थ- कबीरदास जी कहते हैं की हे प्राणी! उठ जाग, नींद तो मौत की निशानी है। दूसरे रसायनों को छोड़कर तू भगवान के नाम रूपी रसायनों मे मन लगा।

🪷 संत कबीर दास जी का दोहा (क्रमांक २०) 🪷
दोहा:
नींद निशानी मौत की, उठ कबीरा जाग। और रसायन छांड़ि के, नाम रसायन लाग॥२०॥

🌟 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth): गहन आशय
या दोह्यात संत कबीर दासजींनी मानवाला अध्यात्मिक जागृतीचा अत्यंत महत्त्वाचा संदेश दिला आहे. येथे 'नींद' (झोप) म्हणजे केवळ रात्रीची निद्रा नसून, ती अज्ञानाची, मोहाची आणि प्रपंचात आसक्त राहण्याची वृत्ती आहे. हा दोहा जीवनातील अमूल्य वेळ व्यर्थ न घालवता, त्वरित भगवंताच्या नामाच्या स्मरणात (नाम-रसायनात) लक्ष केंद्रित करण्याची प्रेरणा देतो.

कबीरांचे म्हणणे आहे की:

अज्ञानाची आणि मोहाची गाढ झोप (नींद) ही मृत्यूची निशाणी आहे. कारण, या झोपेत असताना मनुष्य आपले अंतिम ध्येय विसरतो आणि जीवन व्यर्थ गमावतो.

म्हणून, हे 'कबीर' (येथे शिष्य/मानव), तू या अज्ञानाच्या झोपेतून जागा हो.

इतर सर्व 'रसायन' (भौतिक सुख, मोह, माया, व्यसने किंवा क्षणभंगुर साधने) सोडून दे.

आणि केवळ 'नाम रसायन' (भगवंताच्या नामाचे अमृत) ग्रहण कर.

हा दोहा मानवाला क्षणभंगुर सुखांचा त्याग करून, शाश्वत सत्याकडे वळण्याची आणि सत्कर्मात व नामस्मरणात वेळ घालवण्याची ताकीद देतो.

📝 मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन

आरंभ (Introduction)
संत कबीर दासजी हे भक्तिकाळातील निर्गुण पंथाचे प्रमुख संत होते. त्यांच्या दोह्यांची भाषा अत्यंत सोपी, सरळ आणि थेट हृदयाला भिडणारी आहे. प्रस्तुत दोहा मानवी जीवनाच्या नश्वरतेवर आणि नामस्मरणाच्या सर्वोच्च महत्त्वावर प्रकाश टाकतो. या दोह्यात कबीरांनी स्वतःच्या नावाचा उल्लेख करून सर्व सामान्य मानवाला उद्देशून उपदेश केला आहे.

१. पहिली ओळ: अज्ञानाची निद्रा
ओळ (OLI): "नींद निशानी मौत की," अर्थ (Pratyek OLICHA Arth): (अज्ञानाची) झोप ही मृत्यूची निशाणी आहे.

विवेचन (Pradirgh Vivechan): कबीर येथे शारीरिक झोपेबद्दल बोलत नाहीत, तर ते अध्यात्मिक निद्रा (Spiritual Slumber) याबद्दल बोलत आहेत. ही निद्रा म्हणजे:

मोहाची जाणीव: मनुष्य भौतिक सुखांमध्ये (धन, पद, प्रतिष्ठा) इतका गुंतून जातो की त्याला आपल्या जीवनाचा उद्देश आणि अंतिम सत्य (मृत्यू) आठवत नाही.

नश्वरतेची विस्मृती: प्रत्येक क्षण मृत्यूच्या दिशेने नेत असतानाही, मनुष्य 'मी अमर आहे' या भ्रमात राहतो आणि ईश्वराचे स्मरण विसरतो.

निशाणी: ज्याप्रमाणे झोपलेला माणूस जगातील घडामोडींपासून अनभिज्ञ असतो, त्याचप्रमाणे अज्ञानी मनुष्य आत्मज्ञानापासून दूर असतो. अशा प्रकारे वेळ वाया घालवणे हे मृत्यूला लवकर आमंत्रण देण्यासारखे आहे.

उदाहरण: एखादा विद्यार्थी परीक्षेच्या आधी अभ्यास न करता केवळ खेळत राहिला, तर त्याचे भविष्य धोक्यात येते. तसेच, मनुष्याने जीवनातील अंतिम सत्य विसरून, केवळ इंद्रिय सुखात वेळ घालवणे, हे आत्मिक नुकसान आहे.

२. दुसरी ओळ: जागृत होण्याची हाक
ओळ (OLI): "उठ कबीरा जाग।" अर्थ (Pratyek OLICHA Arth): अरे कबीरा (मानवा), उठ आणि जागा हो.

विवेचन (Pradirgh Vivechan): ही एक जोरदार आवाहन आहे. कबीर स्वतःला (किंवा सामान्य मानवाला) 'जागे' होण्यास सांगत आहेत. 'जागे होणे' म्हणजे:

विवेक जागृती: प्रपंच आणि परमार्थ यांतील फरक ओळखणे.

कर्म करण्याची वेळ: नश्वर सुखांतून बाहेर पडून भगवंताचे नामस्मरण करणे आणि सत्कर्म करणे, हीच खरी वेळ आहे. वृद्धापकाळात किंवा मृत्यू जवळ आल्यावर जागृत होण्यात अर्थ नाही.

'कबीरा' संबोधन: कबीर स्वतःच्या नावाने इतरांना उपदेश करतात, कारण आत्म-शुद्धीचा मार्ग सर्वांसाठी समान आहे आणि उपदेशाची सुरुवात स्वतःपासून करणे महत्त्वाचे आहे.

उदाहरण: एखादा मित्र धोक्याच्या मार्गावर जात असेल, तेव्हा त्याला जोरदार हाक मारून सावध करणे, तसे कबीर जीवात्म्याला जागृत करत आहेत.

🙏🕉�📿😴💀⏰💡🌿 अमृत✨

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.11.2025-मंगळवार. 
===========================================