संत सेना महाराज-करिता नित्यनेम। राये बोलाविले जाण-1-🙏🙏🙏🪞🕊️👑💖✨🔍📜

[Atul Kaviraje]

                     "संत चरित्र"
                    ------------

        संत सेना महाराज-

ज्ञानदेव-नामदेव समकालीन संतांच्या भक्तीचा, भाषेचा, तत्कालीन संस्कृतीचा संस्कार ...

जञानदेवादी भावंडे व श्री नामदेव यांच्यावर त्यांचे अतोनात प्रेम होते, म्हणून ते महणतात, "तुमच्यामुळे माझा उद्धार झाला." ही ऋणानुबंधाची भावना त्यांनी संतांप्रती व्यक्त केली आहे. हा खूप मोठा प्रभाव संप्रदायातील संतांच्या विचारांचा सेनाजींच्या मनावर झालेला होता. संप्रदायामध्ये पंढरीची वारी, पुंडलिकाचे दर्शन पांडुरंगाची भेट, यामध्ये सारे सुख सामावले आहे, अशी भक्तिभावना, या भावनेचे प्रत्यंतर सेनाजींना आलेले होते. वारीला आलेला संत विठ्ठलाचे दर्शन घेतो, ही भेटीची आतुरता सेनाजींनी अनुभवली असल्याने, पांडुरंगाविषयी, नाम भक्ती- विषयी, भक्तमावनेविषयी संतांच्या भेटीविषयी अनेक अभंगरचना केल्या आहेत. या अभंगांमधून संप्रदायाचे आचार, विचार, तत्त्व त्यांनी अनुभविले.

प्रा० डॉ० ना० स० गवळी यांनी 'श्रीसंत सेनामहाराज' या लेखामध्ये सेना महाराजांचे एकूण तीर्थक्षेत्राच्या ते महाराष्ट्रात जास्त रमलेले असावेत, असे म्हणतात. "महाराष्ट्र हीच त्यांनी कर्मभूमी मानली असल्याचे दिसते. पंढरी आणि पांडुरंगाचा महिमा त्यांच्या अनेक अभंगांमधून व्यक्त होतो. महाराष्ट्राबाहेर पंजाब प्रांतातही त्यांनी समाजप्रबोधन केले. तेथील लोकांनी त्यांना आपलेसे केल्याचे दिसते. शिखांचा पवित्र धर्मग्रंथ 'गुरुग्रंथसाहेब' मधघ्ये नामदेवांप्रमाणेच सेनाजींच्या पदाचाही समावेश करण्यात आला आहे. महाराष्ट्रामध्ये त्यांच्या आवडत्या पंढरपूर तीर्थक्षेत्राबरोबर ते पैठण, आळंदी, त्र्यंबकेश्वर, सासवड आदी ठिकाणी तीर्थयात्रा करून आले. त्या ठिकाणच्या स्थान माहात्म्यांवर त्यांनी अभंग केले आहेत. ज्ञानदेव, निवृत्ती, सोपानकाका या संतांच्या महतीवर त्यांनी भरभरून अभंगरचना केल्या आहेत." (सद्गुरू श्रीसंत शेख महंमदमहाराज विशेषांक, २०१५, संपा० श्रीरंग लोखंडे,

यावरून सेनाजींचा पंढरपुरातील संतांचा व अवघ्या महाराष्ट्रातील वारकरी संतांचा प्रेमानुबंध अतिशय घट्ट होता. ते संप्रदायाचे व पांडुरंगाचे निष्ठावंत सेवकभक्त होते. ते ईश्वरनिष्ठांच्या मांदियाळीतील भक्तश्रेष्ठ होते.

       सेनामहाराज – समकालीन व उत्तरकालीन संत-

संत नामदेव समकालीन संत म्हणून महाराष्ट्रात संत सेनाजींचा उल्लेख केला जातो. त्यामुळे महाराष्ट्रातील अनेक संतांचा सहवास, भजन कीर्तनातून संगत सोबत सेनाजींना मिळालेली होती. सेनाजींनी मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानदेव, निवृत्तीनाथ, संत नामदेव यांचे उल्लेख अभंगांमधून वारंवार केले आहे. त्याप्रमाणे सेनाजींच्या संदर्भात त्यांच्या समकालीन आणि अनेक उत्तरकालीन संतांनी गौरवोद्गार काढलेले आहेत. सेनाजींच्या संदर्भात राजाच्या हजामतीच्या

प्रसंगाच्या वेळी, सेनाजींच्या रूपात विठ्ठलाने वीरसिंह राजाची सेवा केली. हा उल्लेख अनेकांच्या अभंगांमधून, ओवी, श्लोकांमधून आलेला आहे. ही कथा अतिशय अभिरुचीपूर्णपणे सांगितलेली दिसते. प्रत्यक्ष सेनाजींनी सुद्धा हा प्रसंग स्वतःच्या अभंगातून गायला. याची साक्ष खालीलप्रमाणे अशी आहे.

     "करिता नित्यनेम। राये बोलाविले जाण ॥ १ ॥

     मुख पाहता दर्पणी। आंत दिसे चक्रपाणी ॥ 2॥

     पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली॥3॥

     कैसी झाली नवलपरी। वाटी- माझी दिसे हरी॥४ ॥

     रखुमादेवीवर। सेना म्हणे मी पामर॥५॥"

🙏 संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ 🙏
अभंग: करिता नित्यनेम। राये बोलाविले जाण ॥ १ ॥ मुख पाहता दर्पणी। आंत दिसे चक्रपाणी ॥ २ ॥ पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली॥ ३ ॥ कैसी झाली नवलपरी। वाटी- माझी दिसे हरी॥ ४ ॥ रखुमादेवीवर। सेना म्हणे मी पामर॥ ५॥

🌟 आरंभ (Arambh): संत सेना महाराजांच्या भक्तीचा महिमा 🪞
हा अभंग वारकरी संप्रदायातील महान संत सेना महाराज (सेना न्हावी) यांच्या जीवनातील एका अत्यंत चमत्कारी आणि महत्त्वपूर्ण घटनेवर आधारित आहे. सेना महाराज हे राजाच्या (बहुधा बिदरचा राजा) दरबारात न्हावी म्हणून सेवा करत असत. त्यांचा व्यवसाय हा लोकांची सेवा करणे हा होता, पण त्यांचे मन सदैव परमेश्वराच्या भक्तीत (विठ्ठलाच्या ध्यानात) मग्न असायचे. या अभंगात त्यांनी राजाची हाक आणि त्या क्षणी परमेश्वराने केलेली कृपा याचे वर्णन केले आहे, ज्यामुळे त्यांच्या भक्तीचे महत्त्व जगाला कळले. कर्मात भक्ती कशी मिसळावी याचे हे उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

📜 प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि सखोल विवेचन 🔎

१. कडवे - 'करिता नित्यनेम। राये बोलाविले जाण ॥ १ ॥'
अर्थ: संत सेना महाराज आपला नित्यनियम (रोजची पूजा, भजन, ध्यान) करत असतानाच, त्याच वेळी राजाकडून त्यांना बोलावणे आले आहे, हे त्यांनी जाणले.

सखोल विवेचन:

'करिता नित्यनेम': संतांचे जीवन म्हणजे लौकिक कर्तव्ये (व्यवसाय) आणि पारमार्थिक कर्तव्ये (भक्ती) यांचा समन्वय. सेना महाराज न्हावी म्हणून काम करण्यापूर्वी किंवा काम करतानाही सकाळ-संध्याकाळचा नित्यनियम (पूजा-पाठ) अत्यंत निष्ठापूर्वक करत असत. हा 'नित्यनेम' म्हणजे भगवंताचे स्मरण आणि आत्मचिंतन होय.

'राये बोलाविले जाण': यातून सेना महाराजांच्या मनातील द्वंद्व स्पष्ट होते. एका बाजूला भक्तीचा नित्यनेम पूर्ण करण्याची तळमळ आणि दुसऱ्या बाजूला राजाने बोलावल्यामुळे झालेले कर्तव्य. राजाज्ञा पाळणे हे त्यांचे लौकिक कर्म होते. याच वेळी भगवंताच्या कृपेची सुरुवात होते. सेना महाराजांनी नित्यनेम सोडला नाही, पण राजाची आज्ञा पाळणेही आवश्यक होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.11.2025-बुधवार.
===========================================