🙏🕉️📖 🎯 श्रीमद्भगवदगीता-तिसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक १४-2-🙏🙏🌧️🌾🔥🔄👤

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

अन्नाद् भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसंभवः।
यज्ञाद् भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद् भवः।।14।।

३. यज्ञ: पर्जन्याचा आधार
यज्ञाद् भवति पर्जन्यः: आता पाऊस कशाने येतो? येथे "यज्ञ" या शब्दाला अत्यंत सखोल अर्थ आहे. याचा अर्थ केवळ अग्नीत आहुती देणे इतका मर्यादित नाही.

व्यापक अर्थ: येथे 'यज्ञ' म्हणजे स्वार्थ सोडून केलेले कोणतेही उदात्त कर्म (Selfless action) आणि परस्परावलंबनाचे जीवन (Life of mutual dependence). सृष्टीचे हे चक्र टिकवून ठेवण्यासाठी केलेला प्रत्येक त्याग 'यज्ञ' आहे. वातावरणाचे संतुलन, वृक्षांची लागवड, नद्यांचे शुद्धीकरण – ही सर्व 'यज्ञ' कर्मेच आहेत. जेव्हा मनुष्य सृष्टीच्या नियमांनुसार कर्तव्यनिष्ठ राहतो, तेव्हा सृष्टी त्याला प्रतिसाद देते.

धार्मिक अर्थ: पारंपारिकपणे, यज्ञ केल्याने वायूमंडल शुद्ध होते, देवता प्रसन्न होतात आणि ते योग्य वेळी पर्जन्यवृष्टी करतात.

४. कर्म: यज्ञाचे मूळ
यज्ञः कर्मसमुद् भवः: आणि हा यज्ञ (हा त्याग, हे कर्तव्य) कशातून उत्पन्न होतो? तो कर्मातून (क्रिया किंवा Action) उत्पन्न होतो. यज्ञ निष्क्रिय अवस्थेत होऊ शकत नाही; त्यासाठी शारीरिक, मानसिक किंवा वाचिक 'कर्म' करावे लागते. निष्क्रियता (Inaction) म्हणजे यज्ञ थांबणे.

निष्कर्ष: जीवनात कोणताही 'यज्ञ' (म्हणजेच कर्तव्य किंवा त्याग) सिद्ध करण्यासाठी प्रयत्न, क्रिया आणि कर्म आवश्यक आहे. जर कोणी कर्तव्यकर्मच केले नाही, तर यज्ञ होणार नाही, पाऊस पडणार नाही, अन्न मिळणार नाही आणि जीवसृष्टीचा नाश होईल.

💡 सखोल भावार्थ (Deep Meaning/Essence)
हा श्लोक 'कर्मयोगा'चा आधारस्तंभ आहे. तो सांगतो की, मनुष्य केवळ एकटा राहू शकत नाही; तो एका मोठ्या, साखळीसारख्या सृष्टी-नियमामध्ये बांधलेला आहे.

परस्परावलंबनाचा संदेश: हा श्लोक स्पष्ट करतो की, मानवी जीवन पूर्णपणे निसर्गावर आणि निसर्ग मानवी कर्मावर अवलंबून आहे. प्रत्येकाने आपले विहित कर्म, आसक्ती न ठेवता, एक यज्ञ म्हणून केले पाहिजे. म्हणजेच, ते कर्म केवळ स्वतःच्या फायद्यासाठी नसावे, तर समाजाच्या आणि सृष्टीच्या कल्याणासाठी असावे.

कर्तव्य आणि नैतिकतेची जोडणी: कर्म न करणे हे फक्त वैयक्तिक नुकसान नाही, तर ते संपूर्ण सृष्टीच्या चक्राला बाधा पोहोचवते (यज्ञ थांबवते). म्हणून मनुष्याचे प्रत्येक कर्म हे केवळ उपजीविकेचे साधन नसून, तो एक नैतिक विधी (Moral Ritual) आहे, ज्याद्वारे तो सृष्टीचे संतुलन राखतो.

उदाहरणासह:

एका इंजिनियरने उत्तम पूल बांधणे हा त्याचा 'यज्ञ' आहे. जर त्याने बांधकामात हलगर्जीपणा केला (कर्म टाळले/चुकीचे केले), तर पूल तुटेल (सृष्टी-चक्रात बाधा), ज्यामुळे लोकांचे मोठे नुकसान होईल.

एका शिक्षकाने निस्वार्थपणे ज्ञानदान करणे हा त्याचा 'यज्ञ' आहे. त्याने जर केवळ पगारासाठी काम केले, तर विद्यार्थ्यांचे भविष्य बिघडेल.

🔚 समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary)

समारोप: भगवान श्रीकृष्ण या श्लोकाद्वारे अर्जुनाला (आणि आपल्याला) हेच समजावून सांगतात की, कर्म करणे अपरिहार्य आहे आणि ते केवळ 'मला काय मिळेल' या स्वार्थाने न करता, 'मी समाजासाठी काय देऊ शकतो' या यज्ञ-भावाने केले पाहिजे. सृष्टीचे हे चक्र अखंड चालू राहण्यासाठी प्रत्येक जीवाचे विहित कर्म आवश्यक आहे.

निष्कर्ष (Inference):

कर्म हे सृष्टीचे पोषण आहे.

निष्काम कर्मच खऱ्या अर्थाने 'यज्ञ' आहे.

जीवनाचे अस्तित्व हे 'देणे' (त्याग/यज्ञ) आणि 'घेणे' (अन्न/पर्जन्य) या चक्रावर आधारित आहे.

म्हणून, हे मनुष्या, आपले कर्तव्यकर्म एक पवित्र यज्ञ मानून, आसक्ती न ठेवता ते करीत राहा, कारण ते केवळ तुझे नाही, तर संपूर्ण सृष्टीचे कल्याण करणारे आहे.

🙏🙏🌧�🌾🔥🔄👤

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.11.2025-गुरुवार.
===========================================