श्रीमद्भगवदगीता-🕉️ तिसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक १७ 🕉️-2-🙏 🧘 🌟 ✨ 🕊️ 🕉️

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः।
आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते।।17।।

१. आरंभ (Arambh): निष्काम कर्मयोगाचा कळस
तिसऱ्या अध्यायात, भगवान श्रीकृष्ण कर्माचे महत्त्व आणि ज्ञानी व्यक्तीच्या कर्माचे स्वरूप स्पष्ट करत आहेत. त्यांनी मागील श्लोकात (१६) सांगितले की, जो मनुष्य विहित कर्माच्या चक्राचे अनुसरण करत नाही, तो पापाचे जीवन जगतो. या १७ व्या श्लोकात, श्रीकृष्ण त्या अति-दुर्मीळ व्यक्तीचे वर्णन करतात, जी या सामान्य नियमाच्या पलीकडे गेली आहे. ही व्यक्ती कर्मयोगाच्या सिद्धीच्या शिखरावर पोहोचलेली आहे.

२. आत्मरति आणि आत्मतृप्तीचे स्वरूप
या श्लोकाचा केंद्रबिंदू 'आत्मा' आहे. सामान्य मनुष्य 'देहरति' (शरीरात रमणे), 'इंद्रियरति' (इंद्रियांच्या विषयात रमणे) आणि 'जगत्रृप्ती' (जगाच्या वस्तूंमध्ये तृप्ती शोधणे) करतो.

आत्मरति: याचा अर्थ बाह्य जगात आनंद न शोधता, आपल्या स्व-स्वरूपात (आत्मतत्वात) आनंद अनुभवणे. ज्ञानी व्यक्तीला कळते की, जगातील सर्व आनंद क्षणिक आणि दुःखाचा आधार आहेत, तर आत्म्याचा आनंद शाश्वत आणि अखंड आहे.

आत्मतृप्त: तृप्ती ही इच्छेच्या समाप्तीचे लक्षण आहे. ज्याची इच्छा संपली, तो पूर्णपणे तृप्त होतो. आत्मज्ञानी व्यक्तीला जगातील कोणत्याही गोष्टीची, अगदी मोक्षाचीही इच्छा नसते, कारण त्याने स्वतःलाच पूर्णपणे जाणले आहे.

या दोन अवस्था प्राप्त झाल्यावर, मनुष्य कोणत्याही प्रकारच्या मानसिक आणि भावनिक आंदोलनांपासून मुक्त होतो. तो कोणत्याही बाह्य घटनेवर अवलंबून न राहता आपल्याच अंतरंगात पूर्णपणे स्थिर असतो.

३. 'तस्य कार्यं न विद्यते' (त्याला कर्तव्य उरत नाही) - याचा खरा अर्थ
या वाक्याचा अर्थ असा नाही की, आत्मज्ञानी व्यक्तीने आळशी होऊन बसले पाहिजे किंवा त्याने आपले दैनंदिन व्यवहार सोडून द्यावेत. गीतेचा संपूर्ण उपदेश कर्मावर आधारित असताना, श्रीकृष्ण कर्म सोडण्याचा सल्ला कधीच देत नाहीत.

येथे 'कार्यं न विद्यते' म्हणजे:

फलासाठी कर्म नाही: त्याला कर्मफळाची किंचितही आसक्ती नसते. त्याचे कर्म केवळ कर्तव्य म्हणून किंवा स्वभावाच्या प्रेरणेने होते.

बंधनासाठी कर्म नाही: त्याने केलेले कोणतेही कर्म पाप-पुण्याच्या स्वरूपात त्याला बांधत नाही. तो कर्माच्या नियमांमधून मुक्त असतो, जसे पाणी कमळाच्या पानावर टिकत नाही.

प्राप्तीसाठी कर्म नाही: त्याला स्वतःसाठी काहीही मिळवायचे उरलेले नाही. तो आधीच सर्वोत्तम स्थितीत आहे.

त्यामुळे, जरी तो जगात सर्व कर्मे करत असला, तरी तो आतून अकर्ता (न करणारा) असतो. त्याची कर्मे जगासाठी एक आदर्श म्हणून उरतात, ज्याला गीता 'लोकसंग्रह' (जगाचे कल्याण आणि आदर्श निर्माण करणे) म्हणते.

४. उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit)
या अवस्थेचे उत्तम उदाहरण म्हणजे जनकराजा किंवा योगेश्वर श्रीकृष्ण स्वतः.

जनक राजाचे उदाहरण: जनक राजा हे राजर्षी होते. ते एका विशाल साम्राज्याचे राजा होते. ते राज्याचे सर्व व्यवहार, युद्ध, न्याय आणि प्रशासन व्यवस्थित चालवत असत. ते कर्म करत नव्हते असे नाही, पण ते आत्मरती आणि आत्मतृप्त असल्यामुळे, त्यांच्या कोणत्याही कर्मामुळे त्यांना बंधन नव्हते. ते सिंहासनावर बसलेले असूनही, त्यांचे मन सदैव अलिप्त आणि शांत असे. जेव्हा ते म्हणतात की, "जर मिथिला नगरी जळाली, तरी माझे काहीही जळत नाही," याचा अर्थ ते आत्मतत्वात स्थिर आहेत.

कमळाचे पान: कमळाचे पान पाण्यात राहूनही पाण्यापासून अलिप्त राहते. त्याचप्रमाणे, आत्मज्ञानी व्यक्ती जगात राहून, सर्व कर्मे करूनही, कर्मांच्या फळांपासून आणि बंधनांपासून अलिप्त राहते.

निष्कर्ष (Nishkarsha): आत्मसिद्धीचे अंतिम लक्ष्य
श्लोक १७ हा निष्काम कर्मयोगाच्या परम सिद्धीचा आणि ज्ञानयोगाच्या पूर्णत्त्वाचा एक अद्भुत संगम आहे. हे मनुष्याच्या जीवनाचे अंतिम लक्ष्य दर्शवतो.

मनुष्य जेव्हा केवळ बाह्य सुखांचा त्याग करतो, तेव्हा त्याला 'त्यागी' म्हणतात; परंतु जेव्हा तो आतल्या आत्मिक सुखात पूर्णपणे स्थिर होतो, तेव्हा त्याला 'युक्त' (योगी) किंवा 'आत्मज्ञानी' म्हणतात. अशा व्यक्तीसाठी कर्म करणे किंवा न करणे समान असते, कारण त्याला कर्माचे बंधन नाही.

श्रीकृष्णाचा संदेश स्पष्ट आहे: कर्म सोडण्यापेक्षा, कर्माची आसक्ती सोडा. आत्म्यामध्ये स्थिर व्हा. जेव्हा तुम्ही आतून पूर्ण आणि तृप्त असाल, तेव्हा तुमचे कर्म केवळ जगाच्या कल्याणासाठी (लोकसंग्रहार्थम्) आणि आपल्या स्वभावाच्या पूर्तीसाठी (प्रकृतिवश) होईल, आणि ते तुम्हाला कधीही बांधणार नाही.

समारोप (Samarop)
या श्लोकातून आपल्याला शिकायला मिळते की, खरी मुक्ती बाह्य कृती सोडण्यात नाही, तर आंतरिक आसक्ती सोडण्यात आहे. जो मनुष्य आत्मिक समाधानात स्थिर होतो, तो कर्माच्या बंधनातून मुक्त होऊन जीवनातील सर्वोच्च आनंद आणि शांती प्राप्त करतो.

🙏 🧘 🌟 ✨ 🕊� 🕉�

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.11.2025-रविवार.           
===========================================