🧠 चाणक्य नीति - द्वितीय अध्याय - श्लोक ८ 🧠-2-🧠 💡 😔 🏡 ⛓️ 🚩

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति द्वितीय अध्याय -

कटञ्च खलु मूर्खत्वं कष्ट च खलु यौवनम्।
कटात् कारतरं चैव परगेहे निवासनम् ।।८।।

३. प्रत्येक ओळीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek Oliche Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

विवेचन १: कटञ्च खलु मूर्खत्वं
मूर्खत्व/अज्ञान: मूर्खत्व म्हणजे केवळ कमी बुद्धी असणे नाही, तर योग्य-अयोग्याचे ज्ञान नसणे, अविचार करणे आणि आत्मज्ञानाचा अभाव असणे. मूर्ख व्यक्ती स्वतःच्या चुकांमुळे आणि अज्ञानामुळे सतत दुःखी राहते.

दुःखदायक का? मूर्ख व्यक्तीला योग्य वेळी योग्य निर्णय घेता येत नाही. तो चांगल्या-वाईट माणसांमधील फरक ओळखू शकत नाही. त्याच्या अविचारी कृत्यांमुळे तो स्वतःचे आणि इतरांचे नुकसान करतो. ज्ञान असले तर संकटातून मार्ग काढता येतो, पण मूर्खत्व असेल तर साध्या समस्याही विशाल वाटतात. मूर्ख व्यक्तीला जगात मान-सन्मान मिळत नाही आणि त्याला सर्वत्र उपेक्षाच सहन करावी लागते. हे दुःख आर्थिक किंवा शारीरिक नसून, आत्मिक आणि सामाजिक असते.

विवेचन २: कष्ट च खलु यौवनम् (तारुण्याचे दुःख)
यौवन/तारुण्य: जर या ओळीचा अर्थ 'तारुण्य' असा घेतला तर, तारुण्यातील समस्या क्लेशदायक असतात.

दुःखदायक का? तारुण्यात शारीरिक ऊर्जा भरपूर असते, पण त्या ऊर्जेला योग्य दिशा देण्याची बुद्धी नसते. या काळात इच्छा (वासना) प्रबल असतात, ज्यामुळे मन सतत अस्थिर राहते. तरुण व्यक्ती अनेकदा चुकीचे निर्णय घेते, ज्यामुळे भविष्यात दुःख भोगावे लागते. तारुण्यातील मोह, प्रेमभंग, करिअरची चिंता आणि अस्थिरता हे कष्टदायकच असतात.

विवेचन ३: कटात् कारतरं चैव
तुलना: ही ओळ मूर्खत्व आणि तारुण्यामुळे होणाऱ्या दुःखापेक्षा पुढील दुःख किती मोठे आहे, हे दर्शवते. मूर्खत्व हे आतील दुःख आहे, तर तारुण्य हे नैसर्गिक दुःख आहे. पण तिसरे दुःख या दोन्हीपेक्षा गंभीर आणि पराधीनतेचे आहे.

विवेचन ४: परगेहे निवासनम्
दुसऱ्याच्या घरात राहणे: 'परगेहे निवासनम्' म्हणजे केवळ दुसऱ्याच्या घरात भाड्याने राहणे नव्हे, तर दुसऱ्यावर पूर्णपणे अवलंबून राहणे किंवा पराधीनतेत जगणे. यात दुसऱ्याचा आश्रय स्वीकारणे, दुसऱ्याच्या जीवावर जगणे किंवा दुसऱ्याच्या नियमांनुसार वागणे समाविष्ट आहे.

सर्वात जास्त दुःखदायक का?

स्वाभिमानाचा अभाव: दुसऱ्याच्या घरात राहणाऱ्या व्यक्तीला स्वाभिमान आणि स्वतंत्रता गमवावी लागते. त्याला नेहमी दुसऱ्याच्या मनाप्रमाणे वागावे लागते.

अपमान: अनेकदा आश्रय देणारी व्यक्ती उणेदुणे बोलून किंवा सतत उपकार दाखवून अपमान करते. पराधीन व्यक्तीला ते गप्पपणे सहन करावे लागते.

बंधन: त्याला आपल्या इच्छा, सवयी आणि जीवनशैली बदलावी लागते. त्याला स्वतःच्या घरात मिळणारे स्वातंत्र्य आणि सुरक्षितता मिळत नाही. ही अवस्था, मूर्खपणामुळे होणाऱ्या आंतरिक दुःखापेक्षा किंवा तारुण्यातील अस्थिरतेपेक्षाही अधिक दैन्यपूर्ण आणि बाह्य बंधनकारक असते.

उदाहरण: एखाद्या गरीब पण स्वाभिमानी माणसाला आपल्या अत्यंत श्रीमंत पण गर्विष्ठ नातेवाईकाच्या घरात आश्रयासाठी राहावे लागणे. त्याला सर्व सुखसोयी मिळत असल्या तरी, प्रत्येक वेळी त्याला आश्रयदात्याचे बोलणे सहन करावे लागते. हे दुःख, अन्नावाचून उपाशी राहण्यापेक्षाही मोठे असू शकते.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha)

निष्कर्ष (Nishkarsha): परवशता हे सर्वात मोठे दुःख
आचार्य चाणक्य यांनी या श्लोकातून मानवी जीवनातील दुःखाची श्रेणी स्पष्ट केली आहे.

१. मूर्खत्व: (अंतर्गत दुःख) व्यक्तीला आत्मिक क्लेश देते. २. यौवन/आश्रय: (नैसर्गिक/सामाजिक दुःख) अस्थिरता आणि शारीरिक-मानसिक कष्ट देते. ३. परगेहे निवासनम् (पराधीनता): (सर्वात मोठे दुःख) हे स्वाभिमान, स्वातंत्र्य आणि आत्मसन्मानाचे हनन करणारे आहे.

चाणक्य सांगतात की, सर्वात मोठे दुःख हे पराधीनतेत आहे. म्हणून, व्यक्तीने नेहमी ज्ञान मिळवावे (मूर्खत्व टाळण्यासाठी) आणि आर्थिक व सामाजिक स्वातंत्र्य मिळवण्याचा प्रयत्न करावा, जेणेकरून त्याला कोणावरही अवलंबून राहावे लागणार नाही. स्वतंत्रता आणि स्वाभिमान हेच सुखी जीवनाचे आधारस्तंभ आहेत.

🧠 💡 😔 🏡 ⛓️ 🚩

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.11.2025-रविवार.                 
===========================================