🙏 चाणक्य नीती - द्वितीय अध्याय 🙏 श्लोक ९-2-💎⛰️🐘⚪️🧘‍♂️👑🌳💡💰🎯

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति द्वितीय अध्याय -

शैले शैले न माणिक्यं मौक्तिकं न गजे गजे।
साधवी नहि सर्वत्र चन्दनं न वने वने ।।९।।

३. संपूर्ण विस्तृत विवेचन (Elaboration/Pradirgh Vivechan) 🔎
आचार्य चाणक्य येथे चार उदाहरणे देऊन एकच महत्त्वाचा सिद्धांत सिद्ध करत आहेत: जीवनातील मौल्यवान, श्रेष्ठ आणि उच्च कोटीच्या गोष्टी कधीही सहज उपलब्ध नसतात; त्या दुर्मिळ असतात.

अ. दुर्मिळतेचा नियम (The Rule of Rarity):
पहिल्या दोन ओळींमध्ये भौतिक दुर्मिळता सांगितली आहे:

माणिक (रत्न) आणि पर्वत: जगात हजारो पर्वत आहेत, पण माणिक (रूबी) सारखे मौल्यवान रत्न फार कमी पर्वतांमध्ये (खाणींमध्ये) मिळते. जर प्रत्येक पर्वतावर माणिक उपलब्ध असते, तर त्याचे मूल्य शून्य झाले असते.

मोती (गजमुक्ता) आणि हत्ती: मोती सामान्यतः शिंपल्यात मिळतो, पण 'गजमुक्ता' (हत्तीच्या मस्तकात मिळणारा मोती) अत्यंत दुर्मिळ मानला जातो. हजारो हत्तींमध्ये एखादाच हत्ती गजमुक्ता धारण करतो.

या उदाहरणांवरून सिद्ध होते की, ज्या गोष्टी अत्यंत उच्च दर्जाच्या आणि मूल्यवान असतात, त्या निसर्गातही सहजपणे सर्वत्र उपलब्ध नसतात.

ब. सज्जन व्यक्तीची दुर्मिळता (The Rarity of a Virtuous Person):
पुढील दोन ओळी या नियमाचा उपयोग मानवी जीवनातील सर्वात महत्त्वाच्या मूल्यासाठी करतात: 'साधवो नहि सर्वत्र'

सज्जन (साधू) व्यक्तीचे महत्त्व: सज्जन व्यक्ती म्हणजे ती, जी सत्य, धर्म, करुणा, प्रामाणिकपणा आणि निःस्वार्थता या गुणांनी युक्त असते. अशा व्यक्ती समाजाला योग्य दिशा देतात, संकटात मदत करतात आणि नैतिक मूल्ये जपतात.

दुर्मिळता: जगात मनुष्य हजारो-लाखो आहेत, पण त्यापैकी निखळ, निःस्वार्थी आणि सद्गुणी सज्जन व्यक्ती फार कमी आहेत. जगात स्वार्थ, द्वेष आणि लोभ जास्त पसरलेला आहे. त्यामुळे, सज्जन व्यक्तीचा सहवास, सल्ला आणि मार्गदर्शन हे माणिकासारखेच मौल्यवान आणि दुर्मिळ ठरते.

उदाहरण (Udaharana): आपल्या आयुष्यात आपण अनेक लोकांसोबत व्यवहार करतो, पण आपल्याला संकटकाळात निःस्वार्थपणे मदत करणारा आणि योग्य सल्ला देणारा 'सखा' किंवा 'साधू' (सज्जन) क्वचितच मिळतो. अशा व्यक्तीचे मूल्य सर्व संपत्तीपेक्षा मोठे असते.

क. चंदन (सुगंध) आणि वन:
'चन्दनं न वने वने'

चंदन: चंदनवृक्ष त्याच्या सुगंधामुळे आणि शीतलता देण्याच्या गुणामुळे अत्यंत मौल्यवान आहे. सामान्य लाकूड कोणत्याही वनात आढळते, पण चंदनवृक्ष विशिष्ट आणि दुर्मिळ वनांमध्येच आढळतो.

तुलना: सज्जन व्यक्तीचे आचरण चंदनाप्रमाणे असते. तो स्वतः कष्ट सोसून (चंदन घासल्या गेल्यावर सुगंध देतो) इतरांना शीतलता आणि आनंद देतो. सज्जन व्यक्तीचे बोलणे आणि कृती त्यांच्या संपर्कात आलेल्या व्यक्तींना शांतता आणि समाधान देतात. हा गुण सामान्य माणसांत नसतो, म्हणून सज्जन व्यक्ती चंदनाप्रमाणे दुर्मिळ आणि वंदनीय आहेत.

४. समारोप (Conclusion/Samarop) 📜
हा श्लोक जीवनातील कठोर वास्तव आणि मूल्याधिष्ठित वस्तू/व्यक्तींची दुर्मिळता स्पष्ट करतो. आचार्य चाणक्य आपल्याला शिकवतात की, ज्याप्रमाणे मौल्यवान वस्तू सहजपणे उपलब्ध होत नाहीत, त्याचप्रमाणे सद्गुण आणि सज्जनता हे देखील दुर्मिळ आहेत. म्हणून, आपल्याला जीवनात जेव्हा एखाद्या सज्जन आणि प्रामाणिक व्यक्तीचा सहवास मिळतो, तेव्हा त्याचे मूल्य ओळखून आपण त्याचा आदर केला पाहिजे आणि त्या संबंधाचे मोल जपले पाहिजे.

५. निष्कर्ष (Summary/Inference/Nishkarsha) 🎯
शिकवण: ज्या गोष्टी दुर्मिळ आहेत, त्याच खऱ्या अर्थाने मौल्यवान आहेत. भौतिक संपत्तीपेक्षाही सज्जन व्यक्तीचा सहवास आणि त्यांचे मार्गदर्शन हे अधिक महत्त्वाचे आणि अत्यंत दुर्मिळ आहे. मनुष्याने स्वतःमध्ये सज्जनता (साधुत्व) निर्माण करण्याचा प्रयत्न करावा, कारण हा गुण त्याला कोणत्याही भौतिक संपत्तीपेक्षा अधिक मौल्यवान बनवतो.

६. सुव्यवस्थित इमोजी (Neatly Arranged Emojis) ✨
💎⛰️🐘⚪️🧘�♂️👑🌳💡💰🎯

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-24.11.2025-सोमवार.             
===========================================