🙏 श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय तिसरा: कर्मयोग - श्लोक १९ 🙏-2-

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर।
असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुषः।।19।।

विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

कर्माची अपरिहार्यता आणि आसक्तीचे स्वरूप
मनुष्य स्वभावतः कर्म केल्याशिवाय राहू शकत नाही.
जागेपणी तर सोडाच, स्वप्नातही मन कार्यरत असते.
परंतु, बहुतेक लोक 'मी हे काम केले, तर मला हे फळ मिळेल' या विचाराने प्रेरित होऊन कर्म करतात.

हीच आसक्ती आहे.
आसक्तीमुळे मनुष्य कर्माचा 'कर्ता' बनतो आणि 'भोक्ता' बनून कर्माच्या फळानुसार सुख-दुःख अनुभवतो.
श्रीकृष्ण सांगतात की, कर्माचा त्याग करणे शक्य नाही, पण कर्मफळाच्या आसक्तीचा त्याग करणे शक्य आहे.

निष्काम कर्म म्हणजेच 'यज्ञ'
या श्लोकात सांगितलेले 'कार्यं कर्म' (कर्तव्यकर्म) हे यज्ञार्थाने (यज्ञासाठी) केलेले कर्म आहे.
यज्ञाचे उद्दिष्ट असते, स्वतःसाठी काही न ठेवता समाजासाठी किंवा ईश्वरासाठी अर्पण करणे.
त्याचप्रमाणे, आपले काम हे केवळ कर्तव्य आहे, ईश्वराने दिलेले कार्य आहे, या भावनेने केले पाहिजे.

अशा कर्मामुळे ते बंधक न ठरता, मुक्तीचे साधन बनते.

उदाहरण:
एक सकाम (आसक्त) कर्मचारी नोकरी करतो, कारण त्याला महिन्याअखेरीस पगार हवा असतो आणि बढतीची अपेक्षा असते.
एक निष्काम (अनासक्त) कर्मचारी नोकरीला केवळ एक कर्तव्य (दायित्व) मानतो.
तो आपले काम पूर्ण समर्पण आणि प्रामाणिकपणाने करतो, पण त्याला मिळणाऱ्या पगाराबद्दल किंवा बढतीबद्दल अतिरिक्त चिंता करत नाही.
त्याला पगार मिळाला तर तो ईश्वराचा प्रसाद मानतो, न मिळाल्यास त्यातही ईश्वराची इच्छा मानून त्याचे कर्म थांबवत नाही.

फळावर लक्ष नसतानाही कर्म का करावे?
आसक्ती सोडल्याने कर्म करण्यात उत्साह कमी होईल असे अनेकांना वाटते, पण हे खरे नाही.
अनासक्त मनुष्य केवळ कर्तव्य म्हणून कर्म करतो.
त्याचे लक्ष 'फळा'वर नसते, तर 'कर्माच्या गुणवत्ते'वर (Quality) असते.

डॉक्टर जेव्हा रुग्णावर उपचार करतो, तेव्हा त्याचे लक्ष रोग बरा करण्यावर असते, उपचाराच्या फळावर (Fees) नव्हे.
या वृत्तीमुळे कर्मामध्ये योग (कुशलता) येतो, आणि हीच योगाची व्याख्या आहे - योगः कर्मसु कौशलम् (कर्मामध्ये कुशलता असणे).

अंतिम फळ: परमात्माप्राप्ती
निष्काम कर्माचा ultimate फायदा (परम) म्हणजे चित्तशुद्धी आणि त्यायोगे परमात्माप्राप्ती.
कर्मयोगी आसक्ती सोडून सातत्याने कर्तव्य करत राहिल्याने, त्याच्या मनातील 'मी कर्ता आहे' हा अहंकार नष्ट होतो.
अहंकार नाहीसा झाल्यावर, मनुष्य 'मी आत्मा आहे, ईश्वराचा अंश आहे' या जाणिवेत स्थिर होतो.
ही स्थिती त्याला परमगतीकडे घेऊन जाते.

कर्मयोगाच्या मार्गाने साधकाला ज्ञानयोगाची (आत्मज्ञानाची) पात्रता मिळते.

निष्कर्ष आणि समारोप (Samarop ani Nishkarsha Sahit)

💡 निष्कर्ष:
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या या १९ व्या श्लोकात श्रीकृष्ण सांगतात की, कर्मातून सुटका नाही,
पण कर्मबंधनातून मुक्ती आहे.
या मुक्तीचा मार्ग म्हणजे सतत आणि आसक्तीरहित कर्तव्यकर्म करणे होय.
आसक्ती सोडून केलेले कोणतेही कर्म हे पवित्र यज्ञ बनते आणि ते करणाऱ्याला अंतिम शांती आणि ईश्वराची प्राप्ती करून देते.

समारोप:
अर्जुनाचा मोह नष्ट करण्यासाठी, श्रीकृष्णांनी त्याला 'लढाई' (युद्ध) हे तुझे कर्तव्य आहे,
ते फळाची अपेक्षा न ठेवता कर, असा स्पष्ट उपदेश दिला.
कारण कर्मयोग हा केवळ संन्यासाच्या अवस्थेतील व्यक्तीसाठी नसून,
सामान्य माणसाला संसारात राहूनही मुक्ती मिळवून देणारा सहज आणि व्यावहारिक मार्ग आहे.

हा श्लोक प्रत्येक व्यक्तीला, त्याने निवडलेल्या क्षेत्रात 'कर्म' हे समर्पण भावनेने करण्याची प्रेरणा देतो.

🌸 कर्मयोग
🌸 कर्तव्य
🌸 अनासक्ती
🌸 परमात्माप्राप्ती

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-25.11.2025-मंगळवार.     
===========================================