🧠 चाणक्य नीति - अध्याय दुसरा: श्लोक १० 👑🧠📚👨‍👩‍👧‍👦👑🌟😊

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति द्वितीय अध्याय -

पुत्राश्च विविधः शीलनियोज्याः सततं बुधः।
नीतिज्ञाः शीलसम्पन्ना भवन्ति कुलपूजिताः ।।१०।।

अर्थ- बुद्धिमान पिता को अपने पुत्रों को शुभ गुणों की सीख देनी चाहिए। क्योंकि नीतिज्ञ और ज्ञानी व्यक्तियों की ही कुल में पूजा होती है।

Meaning- Wise men should always bring up their sons in various moral ways, for children who have knowledge of niti-sastra and are well behaved become a glory to their family.

🧠 चाणक्य नीति - अध्याय दुसरा: श्लोक १० 👑

श्लोक: पुत्राश्च विविधः शीलनियोज्याः सततं बुधः। नीतिज्ञाः शीलसम्पन्ना भवन्ति कुलपूजिताः ।।१०।।

🌟 आरंभ (Introduction) 🌟
चाणक्य नीतीमध्ये आचार्य चाणक्यांनी जीवनातील विविध पैलूंवर अत्यंत मौलिक विचार मांडले आहेत. दुसरा अध्याय प्रामुख्याने मानवी संबंध, शिक्षण आणि उत्तम भविष्याची तयारी यावर आधारित आहे. प्रस्तुत श्लोकात आचार्य चाणक्यांनी पुत्र-पुत्रींच्या (अपत्यांच्या) संगोपनाची आणि शिक्षणाची दिशा स्पष्ट केली आहे. त्यांनी केवळ भौतिक संपत्ती किंवा सत्ता वारसा म्हणून देण्याऐवजी, मुलांना उत्तम शिक्षण आणि नीतीमूल्ये देण्यावर भर दिला आहे, जेणेकरून ते केवळ घराण्याचेच नव्हे, तर समाजाचेही भूषण ठरतील.

📜 प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि सखोल विवेचन 📜

१. पहिली ओळ (First Line):
"पुत्राश्च विविधः शीलनियोज्याः"

अर्थ: पुत्रांना (अपत्यांना) विविध प्रकारच्या उत्तम नीतीमूल्यांमध्ये (शीलांमध्ये) सतत लावले पाहिजे (नियोजित केले पाहिजे).

सखोल विवेचन: चाणक्य येथे 'पुत्राश्च' (अपत्ये) हा शब्द केवळ मुलांसाठी नव्हे, तर पुत्र आणि पुत्री (मुले आणि मुली) या दोघांसाठी वापरतात. त्यांचे म्हणणे आहे की, पालकांनी आपल्या मुलांना केवळ शाळेत पाठवून मोकळे होऊ नये, तर त्यांना विविध प्रकारच्या उत्तम सवयी (शीलन) शिकवाव्यात. या 'शीलांमध्ये' खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

नैतिकता: सत्य बोलणे, प्रामाणिकपणा.

शिस्त: वेळेचे पालन, नियमितता.

सद्गुण: नम्रता, इतरांचा आदर करणे, परोपकार.

शारीरिक क्षमता: श्रम करण्याची तयारी, आरोग्य. याचा अर्थ असा की, मुलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी त्यांना फक्त पुस्तकी ज्ञान न देता, नैतिक आणि सामाजिक मूल्यांचे शिक्षण देणे अत्यावश्यक आहे.

२. दुसरी ओळ (Second Line):
"सततं बुधः।"

अर्थ: हे काम बुद्धिमान पालकांनी (बुधः) सतत (नेहमी) केले पाहिजे.

सखोल विवेचन: येथे 'बुधः' म्हणजे ज्ञानी, विवेकी, किंवा बुद्धिमान मनुष्य. चाणक्य स्पष्ट करतात की, अपत्यांना नैतिक शिक्षण देण्याचे काम हे बुद्धिमान पालकांचे आहे. ज्ञानी पालकच जाणतात की, संपत्तीपेक्षा नीती आणि संस्कार अधिक महत्त्वाचे आहेत. 'सततम्' (नेहमी) या शब्दावर जोर दिला आहे, कारण संस्कार देणे हे एक दिवसाचे काम नाही. ते मुलांच्या जन्मापासून ते त्यांच्या तारुण्यापर्यंत न थांबणारे कर्तव्य आहे.

उदाहरण: मुलाने शाळेतून आल्यावर स्वतःची बॅग व्यवस्थित जाग्यावर ठेवली नाही, तर बुद्धिमान पालक एकदा त्याला माफ न करता, त्या क्षणापासून त्याला शिस्त लावण्यासाठी 'सतत' प्रयत्न करतील, कारण त्यांना माहिती आहे की ही लहानशी सवय पुढे त्याचे आयुष्य घडवेल.

३. तिसरी ओळ (Third Line):
"नीतिज्ञाः शीलसम्पन्ना"

अर्थ: जी अपत्ये नीतीचे ज्ञान (नीतिज्ञाः) आणि उत्तम शीलांनी युक्त (शीलसम्पन्ना) असतात.

सखोल विवेचन: ही ओळ संस्काराचे फळ सांगते. अपत्यांना जेव्हा योग्य नीतीचे (Rules of Conduct) ज्ञान मिळते, तेव्हा त्यांना योग्य-अयोग्य, न्याय-अन्याय यातील फरक कळतो. केवळ नीतीचे ज्ञान असून उपयोग नाही, तर त्या नीतीनुसार आचरण करणे (शीलसम्पन्ना) महत्त्वाचे आहे.

'नीतिज्ञाः' म्हणजे केवळ सिद्धांत जाणणारे नव्हे, तर व्यवहार आणि राजनीतीचे ज्ञान असलेले.

'शीलसम्पन्ना' म्हणजे विनम्र, चारित्र्यवान आणि सदगुणी. अशा गुणांमुळे ते कोणत्याही परिस्थितीत योग्य निर्णय घेण्यास सक्षम ठरतात.

४. चौथी ओळ (Fourth Line):
"भवन्ति कुलपूजिताः ।।"

अर्थ: ती अपत्ये आपल्या कुळाची पूजा करण्यास (सन्मान वाढविण्यास) योग्य (कुलपूजिताः) होतात.

सखोल विवेचन: हे या संपूर्ण प्रक्रियेचे अंतिम फळ आहे. जी अपत्ये नीती आणि शीलाने संपन्न असतात, ते केवळ स्वतःसाठी यशस्वी होत नाहीत, तर ते आपल्या संपूर्ण घराण्याचा सन्मान वाढवतात. त्यांना समाजात आणि कुटुंबात आदर मिळतो. त्यांना कोणत्याही विशिष्ट पदाची किंवा संपत्तीची गरज नसते. त्यांचे चारित्र्य आणि व्यवहार हीच त्यांची खरी ओळख बनते.

उदाहरण: एखादा मुलगा स्वतःच्या कामात प्रचंड यशस्वी झाला आणि त्याने खूप संपत्ती कमावली, पण तो उद्धट आणि अहंकारी असेल, तर त्याला केवळ भीतीने मान मिळेल. याउलट, यशस्वी आणि नम्र मुलगा केवळ 'कुलपूजित' नव्हे, तर 'समाजपूजित' होतो.

💡 निष्कर्ष आणि समारोप (Samarop ani Nishkarsha Sahit) 👑

निष्कर्ष: आचार्य चाणक्य या श्लोकातून पालकत्वाचा सर्वात महत्त्वाचा धर्म सांगतात. केवळ पैसा किंवा वारसा देणे पुरेसे नाही, तर मुलांना त्यांच्या भविष्यासाठी नैतिक आणि व्यावहारिक नीतीचे शिक्षण देणे हेच खरे धन आहे. उत्तम संस्कार आणि चारित्र्य हेच मनुष्याचे खरे बलस्थान आहे.

समारोप: बुद्धिमान पालकांनी 'सतत' प्रयत्न करून अपत्यांना नीती आणि शीलाचे ज्ञान द्यावे, जेणेकरून ते मोठे झाल्यावर केवळ स्वतःचेच नव्हे, तर आपल्या संपूर्ण कुळाचे सन्मानस्थान बनतील. चाणक्यांचा हा श्लोक आजही 'यशस्वी पालकत्व' आणि 'उत्तम भावी पिढी' घडवण्याचा अमूल्य मंत्र आहे.

🧠📚👨�👩�👧�👦👑🌟😊

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-25.11.2025-मंगळवार.
===========================================