🕉️ तिसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक २० 🕉️ श्रीमद्भगवद्गीता:-

[Atul Kaviraje]

तीसरा अध्यायः कर्मयोग-श्रीमद्भगवदगीता-

कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः।
लोकसंग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि।।20।।

जनकादि ज्ञानीजन भी आसक्ति रहित कर्मद्वारा ही परम सिद्धि को प्राप्त हुए थे | इसलिए तथा लोकसंग्रह को देखते हुए भी तू कर्म करने को ही योग्य है अर्थात् तुझे कर्म करना ही उचित है |(20)

🕉� तिसरा अध्यायः कर्मयोग - श्लोक २० 🕉�

श्रीमद्भगवद्गीता: श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth) आणि विस्तृत विवेचन

📜 श्लोक आणि अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth):

कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः। लोकसंग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि।।20।।

अर्थ: कर्मणैव हि संसिद्धिम् आस्थिताः जनकादयः। - केवळ कर्माच्या योगेच जनकादी (राजा जनक आणि त्यांच्यासारख्या इतरांनी) लोकांनी परमसिद्धी प्राप्त केली आहे. लोकसंग्रहम् एव अपि सम्पश्यन् कर्तुम् अर्हसि। - तसेच, केवळ लोककल्याण (लोकांना योग्य मार्गावर ठेवणे किंवा आदर्श घालून देणे) करण्याच्या दृष्टिकोनातून सुद्धा तू कर्म करणे योग्य आहे.

प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek SHLOKACHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

१. आरंभ (Arambh): कर्माचे महत्त्व आणि जनकादिकांचे उदाहरण
अर्जुन युद्धापासून परावृत्त होत असताना, भगवान श्रीकृष्णांनी त्याला निष्काम कर्मयोगाचे महत्त्व समजावून सांगितले. २० वा श्लोक हा त्या विवेचनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. मागील श्लोकात, कर्माचे फळ नको असलेल्या सिद्धीच्या इच्छेने कर्म केल्यास मनुष्य मोक्षाला प्राप्त होतो, हे सांगितले. या श्लोकात, केवळ मोक्षाची इच्छा नसतानाही, महान लोकांनी कर्म कसे केले आणि त्यामागील उदात्त हेतू काय होता, हे स्पष्ट केले आहे. श्रीकृष्ण सांगतात की, कर्म हे केवळ आत्म-उद्धाराचे साधन नाही, तर ते लोक-कल्याणाचे आणि लोक-शिक्षणाचेही महान माध्यम आहे.

२. सखोल भावार्थ: जनकादींचे कर्म आणि परमसिद्धी
कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः:

येथे 'जनकादयः' म्हणजे मिथिला नगरीचे विदेह राजा जनक, जे तत्त्वज्ञानी आणि ब्रह्मज्ञानी होते. जनक राजा ज्ञानी असूनही, त्यांनी आपले राज्याचे आणि प्रजेचे कर्तव्य कधीही सोडले नाही. ते 'विदेह' (देहाभिमानरहित) असूनही 'राजा' म्हणून कर्म करत राहिले.

त्यांनी राज्यकारभार, न्यायदान, आणि प्रजेचे पालनपोषण ही कर्तव्ये फळाची आसक्ती न ठेवता, केवळ कर्तव्यबुद्धीने केली. त्यांचा उद्देश स्वार्थसिद्धी नव्हता, तर लोक-कल्याण होता.

याचा गहन अर्थ असा की, आत्मज्ञान प्राप्त झाल्यावर किंवा मोक्षाच्या मार्गावर असतानाही, कर्माचा त्याग करणे योग्य नाही. ज्ञानी पुरुष कर्माच्या बंधनात अडकत नाही, कारण त्याची आसक्ती नष्ट झालेली असते, तरीही तो समाजात आदर्श निर्माण करण्यासाठी कर्म करत राहतो. त्यांची सिद्धी (मोक्ष) कर्मामुळेच प्राप्त झाली, यावर भर आहे.

३. मूळ भावार्थ: लोकसंग्रहाची आवश्यकता
लोकसंग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि:

येथे 'लोकसंग्रह' या शब्दाला अत्यंत महत्त्व आहे. लोकसंग्रह म्हणजे लोकांना योग्य मार्गावर आणणे, त्यांच्यामध्ये धर्म आणि नीतीचे पालन करण्याची प्रेरणा निर्माण करणे. याचा अर्थ केवळ लोकांचे कल्याण करणे नाही, तर त्यांना योग्य जीवनशैलीचा आदर्श घालून देणे आहे.

सामान्य मनुष्य नेहमी महान पुरुषांचे अनुसरण करतो. जर ज्ञानी लोकांनी कर्माचा त्याग केला, तर सामान्य लोक विचार करतील की कर्म करणे अनावश्यक आहे आणि त्यामुळे ते आळशी किंवा कर्तव्यशून्य बनतील. परिणामी, समाजात अव्यवस्था आणि धर्महानि होईल.

म्हणून, ज्ञानी आणि श्रेष्ठ व्यक्तींनी जगाला योग्य मार्ग दाखवण्यासाठी, म्हणजे लोकसंग्रहासाठी, निःस्वार्थ भावनेने कर्म करणे आवश्यक आहे. अशा प्रकारे केलेले कर्म स्वतःला बांधत नाही, उलट ते जगाला प्रेरणा देते.

उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit):

राजा जनक: त्यांचे उदाहरण सर्वात महत्त्वाचे आहे. ते पूर्ण ज्ञानी असूनही, राजाचे कर्तव्य पूर्ण करत राहिले, ज्यामुळे प्रजेला आदर्श मिळाला.

आधुनिक उदाहरण: महात्मा गांधी किंवा लोकमान्य टिळक यांसारख्या नेत्यांनी वैयक्तिक मोक्षाची चिंता न करता, समाजाच्या आणि देशाच्या कल्याणासाठी (लोकसंग्रहासाठी) कर्म केले. त्यांचे कार्य इतरांना प्रेरणा देणारे ठरले.

शिक्षक/डॉक्टर: एक ज्ञानी शिक्षक विद्यार्थ्यांना योग्य मार्ग दाखवण्यासाठी किंवा एक कुशल डॉक्टर समाजाच्या आरोग्यासाठी निःस्वार्थपणे कार्य करतो, तेव्हा ते लोकसंग्रहाचेच कार्य असते.

४. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit): कर्मयोग सर्वश्रेष्ठ

भगवान श्रीकृष्णांनी या श्लोकाद्वारे हे सिद्ध केले आहे की, ज्ञानी व्यक्तीसाठी कर्म करणे बंधनकारक नाही, परंतु समाजाच्या कल्याणासाठी आणि आदर्श स्थापनेसाठी ते आवश्यक आहे. कर्माचा त्याग हा उपाय नाही, तर कर्माला योग्य दृष्टिकोन देणे, हे खरे ज्ञान आहे.

निष्कर्ष: अर्जुनाने स्वतःचा मोक्ष प्राप्त झालेला नसला तरी, त्याला जनकासारख्या महान लोकांचा आदर्श समोर ठेवून, केवळ आपले कर्तव्य (युद्ध करणे) करावे. हे कर्तव्य केवळ स्व-उद्धारासाठी नसून, समाजाला धर्म-स्थापन करण्याचा योग्य मार्ग दाखवण्यासाठी आहे. निष्काम कर्मयोग हाच आत्मसिद्धी आणि लोकसंग्रह या दोहोंसाठी सर्वोत्तम मार्ग आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.11.2025-बुधवार.
===========================================