मोरोपंत (आर्याकार)-👑 मोरोपंतांची आर्या: भक्ती आणि षड्रिपूंचा नाश 👑-1-

[Atul Kaviraje]

                     "संत चरित्र"
                    ------------

        संत सेना महाराज-

संत सेनाजींबद्दलचा संत निळोबांनी जो आदरभाव दाखविला आहे, तो केवळ उल्लेख म्हणून नव्हे, तर त्यांच्या ईश्वरभक्तीच्या नितांत व श्रेष्ठ भगवद्भक्त असा नामनिर्देश आहे. त्यांच्या समवेत अनेक ईश्वर भक्तांची नावे गुंफली आहेत. यात शुक्र, प्रल्हाद, नारद, अंबऋषी, निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान, नामदेव, जाल्हण, कूर्मा, विसोबा खेचर, सांवता, चांगा, कबीर, सुरदास, नरसी मेहता, भानुदास, संत एकनाथ, संत तुकाराममहाराज अशा निळोबा पूर्वकालीन संतांची नामावली मोठ्या आदराने, गौरवाने निर्देशित केली आहे. संत सेनाजींनी मानवी देहाला लगडलेले सहा शत्रृंबर विजय मिळवलेला आहे. या संदर्भात सन्मणिमाला मोरोपंत (आर्याकार) सेनाजींबद्दल मोठ्या आदराने म्हणतात,

                   मोरोपंत (आर्याकार)-

     "जो भक्ति सरितपूरी षड़ींची सर्व वाहावी सेना।

     रुचला मनात बहुतेचि तो। भगवद्भक्त नाहती सेना ॥"

मोरोपंत हे त्यांच्या आर्यांसाठी आणि श्लेषालंकारासाठी प्रसिद्ध आहेत. या आर्येत त्यांनी 'भगवद्भक्त' आणि 'सेना' (संत सेना) या नावाचा सुंदर संबंध जोडून, खऱ्या भक्ताचे लक्षण सांगितले आहे.

👑 मोरोपंतांची आर्या: भक्ती आणि षड्रिपूंचा नाश 👑

श्लोक: मोरोपंत (आर्याकार)
"जो भक्ति सरितपूरी षड़ींची सर्व वाहावी सेना। रुचला मनात बहुतेचि तो। भगवद्भक्त नाहती सेना ॥"

📜 आर्या आणि प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek Kadvayacha Arth):

१. जो भक्ति सरितपूरी षड़ींची सर्व वाहावी सेना। (अर्थ: जो भक्त, भक्तीरूपी नदीच्या महापुरात (सरितपूरी) आपल्या मनातील 'षड्रिपूंची' (काम, क्रोध, लोभ, मद, मोह, मत्सर या सहा शत्रूंची) सर्व 'सेना' (सैन्य) वाहून टाकतो.)

२. रुचला मनात बहुतेचि तो। (अर्थ: असा भक्त (ज्याने षड्रिपूंना वाहून टाकले आहे) तो अनेकांच्या (बहुतेचि) मनात (रुचला) आवडतो. किंवा तोच खऱ्या अर्थाने परमेश्वराला आवडतो.)

३. भगवद्भक्त नाहती सेना ॥ (अर्थ: तोच खरा 'भगवद्भक्त' होय. (येथे 'नाहती' म्हणजे संत सेना महाराज यांचे नाव सूचित होते, 'नाहती' म्हणजे 'तोच' किंवा 'तो भक्त'.) या ओळीत दोन अर्थ दडलेले आहेत:**

सरळ अर्थ: तोच खरा भगवद्भक्त आहे.

श्लेष अर्थ: तो भगवद्भक्त 'सेना' (संत सेना महाराजांच्या नावाप्रमाणे) आहे (म्हणजेच तो सर्वश्रेष्ठ आहे). किंवा त्याचे यश कमी होत नाही.

प्रदीर्घ विवेचन (Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

१. आरंभ (Arambh): मोरोपंतांची शब्दकळा आणि श्लेष
मोरोपंतांची ही आर्या त्यांच्या अलौकिक बुद्धिमत्तेचे आणि शब्दकलेचे उत्तम उदाहरण आहे. त्यांनी केवळ एका ओळीत भक्तीची व्याख्या सांगितली नाही, तर संत सेना महाराजांच्या नावाचा वापर करून 'भक्त' या शब्दाला एक वेगळी उंची दिली आहे. या आर्येचा केंद्रीय विचार 'षड्रिपूंचा नाश करूनच खरी भक्ती प्राप्त होते' हा आहे.

२. सखोल भावार्थ: भक्तीची शक्ती आणि षड्रिपूंची सेना
भक्ति सरितपूरी: 'भक्ती'ची तुलना येथे नदीच्या महापुरात (सरितपूरी) केली आहे. नदीचा पूर जसा मार्गातील अडथळे, कचरा आणि दगडगोटे आपल्यासोबत वाहून नेतो, तद्वतच खरी भक्ती मानवाच्या मनातील सर्व वाईट विचार आणि विकार क्षणात नष्ट करते. भक्ती ही सामान्य धारा नसून, ती एक प्रचंड शक्ती आहे.

षड़ींची सर्व वाहावी सेना: मानवाचे मन हे सतत काम, क्रोध, लोभ, मद, मोह आणि मत्सर (षड्रिपू) या सहा शत्रूंशी लढत असते. हे षड्रिपू मानवी आत्म्याला परमेश्वरापासून दूर नेतात. मोरोपंत म्हणतात की, जेव्हा भक्तीचा महापूर येतो, तेव्हा हे सहाही शत्रू, त्यांचे संपूर्ण सैन्य (विकार, वासना, दुर्गुण) त्या भक्तीच्या प्रवाहात वाहून जातात. या शत्रूंना संपवण्यासाठी वेगळा प्रयत्न करण्याची गरज नाही, फक्त भक्तीचा प्रवाह तीव्र करण्याची आवश्यकता आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.11.2025-बुधवार.       
===========================================