📚 चाणक्य नीती: द्वितीय अध्याय - श्लोक ११ 📚

[Atul Kaviraje]

चाणक्य नीति द्वितीय अध्याय -

माता शत्रुः पिता वैरी येन बालो न पाठितः।
न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये वको यथा ।।११।।

अर्थ- जो माता व पिता अपने बच्चों को शिक्षा नहीं देते है वो तो बच्चों के शत्रु के सामान हैं। क्योंकि वे विद्याहीन बालक विद्वानों की सभा में वैसे ही तिरस्कृत किये जाते हैं जैसे हंसो की सभा में बगुले।

Meaning- Those parents who do not educate their sons are their enemies; for as is a crane among swans, so are ignorant sons in a public assembly.

📚 चाणक्य नीती: द्वितीय अध्याय - श्लोक ११ 📚

चाणक्य नीती: श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth) आणि विस्तृत विवेचन

📜 श्लोक आणि प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):

माता शत्रुः पिता वैरी (अर्थ: (ज्या आई-वडिलांनी आपल्या मुलाला शिक्षण दिले नाही, त्यांच्यासाठी) आई ही शत्रू आणि वडील हे वैरी (शत्रूसमान) आहेत.)

येन बालो न पाठितः। (अर्थ: ज्यांनी आपल्या बालकाला (मुलाला) योग्य शिक्षण दिले नाही.)

न शोभते सभामध्ये (अर्थ: असा (शिक्षण न मिळालेला) मनुष्य सभेत किंवा विद्वान लोकांमध्ये शोभा देत नाही (आदरणीय ठरत नाही).)

हंसमध्ये वको यथा ।।११।। (अर्थ: जसा बगळा (वको) हा हंसांच्या (विद्वान लोकांच्या) समुदायात (मध्ये) शोभत नाही. (हंस-विवेक, बगळा-अविवेक/अज्ञान)

प्रदीर्घ विवेचन (Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

१. आरंभ (Arambh): शिक्षणाचे मूलभूत महत्त्व
आचार्य चाणक्य हे केवळ राजनीती आणि अर्थशास्त्राचेच नव्हे, तर समाजनीतीचेही महान पंडित होते. मानवी जीवनात शिक्षणाचे महत्त्व किती मूलभूत आहे, हे ते या श्लोकात अत्यंत कठोर शब्दात सांगतात. हा श्लोक केवळ आई-वडिलांना त्यांच्या कर्तव्याची जाणीव करून देत नाही, तर शिक्षणाविना जीवन व्यर्थ आहे, या कटू सत्यावर प्रकाश टाकतो.

२. सखोल भावार्थ: माता-पिता शत्रू का?
माता शत्रुः पिता वैरी येन बालो न पाठितः:

चाणक्यांनी या ठिकाणी आई आणि वडिलांना शत्रू (माता शत्रुः) आणि वैरी (पिता वैरी) असे कठोर शब्द वापरले आहेत, जे अत्यंत गंभीर आहेत. या कठोरतेमागे एक गहन विचार दडलेला आहे.

सामान्यत: आई-वडील हे मुलांचे सर्वात मोठे हितचिंतक आणि संरक्षक असतात. परंतु, जर त्यांनी आपल्या मुलाला योग्य शिक्षण दिले नाही, तर ते त्याचे सर्वात मोठे शत्रू ठरतात.

शत्रुत्व/वैरत्व का? ज्याप्रमाणे एखादा शत्रू एखाद्याचे भविष्य बिघडवतो, त्याचप्रमाणे शिक्षण न देऊन आई-वडील नकळतपणे मुलाचे भविष्य आणि जीवन उद्ध्वस्त करतात. शिक्षण न मिळाल्याने ते बालक जीवनातील आव्हानांना तोंड देऊ शकत नाही, सन्मानाने जगू शकत नाही. केवळ शारीरिक पोषण करणे हे कर्तव्य नसून, मुलाच्या बौद्धिक आणि चारित्र्यिक विकासाची जबाबदारी ही सर्वात मोठी आहे. हे कर्तव्य न पाळल्यामुळे ते मुलाचे आयुष्य निकामी करतात, म्हणून त्यांना शत्रू म्हटले आहे.

३. मूळ भावार्थ: सभेत अज्ञानाचे प्रदर्शन
न शोभते सभामध्ये:

या ओळीतून शिक्षणाचे सामाजिक महत्त्व स्पष्ट होते. सभेत किंवा विद्वान, अनुभवी लोकांच्या समूहात ज्ञानाच्या आणि विचारांच्या देवाणघेवाणीतून चर्चा चालते. शिक्षण नसलेला मनुष्य अशा ठिकाणी केवळ मूक आणि अप्रभावी राहतो.

ज्ञान नसल्यामुळे तो प्रभावीपणे आपले मत मांडू शकत नाही किंवा इतरांच्या विचारांना प्रतिसाद देऊ शकत नाही. त्यामुळे त्याचे अस्तित्व तिथे निरर्थक ठरते आणि त्याला सन्मान मिळत नाही.

हंसमध्ये वको यथा:

हा श्लोकाचा सर्वात महत्त्वाचा उपमा अलंकार आहे. हंस (राजहंस) हा विवेक, ज्ञान आणि शुद्धतेचे प्रतीक मानला जातो. (नील आणि दुधाला वेगळे करण्याची क्षमता).

बगळा (वको) हा ढोंग, अविवेक आणि मूर्खपणाचे प्रतीक आहे. बगळा पाण्यात मासे पकडण्यासाठी ध्यान लावतो, पण ते खरे ध्यान नसते.

उपमा: ज्ञानी लोकांची सभा ही हंसांच्या समुदायासारखी आहे. अज्ञानी मनुष्य त्या सभेत बगळ्याप्रमाणे असतो. हंसांच्या सुंदर आणि विवेकी समूहात बगळा जसा विसंगत आणि हास्यास्पद दिसतो, तसेच अज्ञानी मनुष्य ज्ञानी लोकांच्या सभेत दिसतो. तो केवळ असंगतच नाही, तर त्याच्याकडे विवेकाची कमतरता असते.

४. उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit):

उदा. १ (सभेत अज्ञान): एका आंतरराष्ट्रीय परिषदेत, शिक्षण नसलेला व्यापारी केवळ भाषणाऐवजी आपले अज्ञान आणि असंबद्ध बोलणे प्रकट करतो, तेव्हा तो त्या ज्ञानी लोकांच्या (हंसांच्या) समुदायात 'बगळ्या'प्रमाणे हास्यास्पद ठरतो.

उदा. २ (शिक्षणामुळे सन्मान): संत ज्ञानेश्वरांना लहान वयात समाजाने बाजूला टाकले असले तरी, त्यांच्या अपार ज्ञानामुळे त्यांना मोठ्या मोठ्या विद्वानांच्या सभेत मान मिळाला.

उदा. ३ (आई-वडिलांचे कर्तव्य): अनेक गरीब कुटुंबातील आई-वडील स्वतः हाल अपेष्टा सहन करून मुलांना शिकवतात, कारण त्यांना माहीत असते की शिक्षण न देणे हे भविष्यातील वैरीत्व आहे.

५. समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha Sahit):

निष्कर्ष: आचार्य चाणक्य या श्लोकाद्वारे हे सिद्ध करतात की, शिक्षण हे मानवाच्या जीवनातील सर्वात मोठे धन आणि अलंकार आहे. आई-वडिलांचे खरे कर्तव्य केवळ मुलाला जन्म देणे आणि त्याचे पोट भरणे नाही, तर त्याला ज्ञान देऊन समाजात सन्मानाने जगण्यास सक्षम करणे आहे. जो मनुष्य ज्ञानापासून वंचित राहतो, तो केवळ वैयक्तिक स्तरावर नाही, तर सामाजिक स्तरावरही दुर्लक्षित आणि अप्रभावी राहतो. ज्ञान हाच खरा विवेक आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.11.2025-बुधवार.
===========================================