🙏 श्री ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका: अर्जुनविषादयोग - श्लोक २ 🙏

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

तें कुळ देखोनि समस्त । स्नेह उपनलें अद्‍भुत ।तेणें द्रवलें असे चित्त । कवणेपरी ॥ २ ॥

तो सर्व आप्त समुदाय पाहून त्याला विलक्षण मोह उत्पन्न झाला. त्यायोगाने त्याचे चित्त द्रवले. कसे म्हणाल तर ॥२-२॥

🙏 श्री ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका: अर्जुनविषादयोग - श्लोक २ 🙏

॥ सखोल भावार्थ आणि विस्तृत विवेचन ॥

🌟 आरंभ (Introduction) 🌟

ज्ञानेश्वरीतील पहिला अध्याय 'अर्जुनविषादयोग' अर्जुनाच्या मनातील गोंधळ, मोह आणि दुःखावर प्रकाश टाकतो. या अध्यायाची सुरुवातच धर्मक्षेत्र असलेल्या कुरुक्षेत्रावर युद्धासाठी जमलेल्या कौरव-पांडवांच्या सैन्याचे वर्णन करताना होते. प्रस्तुत ओवी (श्लोक २) या संदर्भात, अर्जुनाच्या मनातील स्नेह (प्रेम/आसक्ती) आणि त्यातून उद्भवलेला मोह (अटॅचमेंट/भ्रम) याचे अत्यंत मार्मिक चित्रण करते.

📝 ओवी: तें कुळ देखोनि समस्त । स्नेह उपनलें अद्‍भुत । तेणें द्रवलें असे चित्त । कवणेपरी ॥ २ ॥

👉 प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth):
तें कुळ देखोनि समस्त:

अर्थ: ते (समोर युद्धभूमीवर) असलेले आपले सर्व कुटुंब, आप्त, गुरुजन (कुळ - यामध्ये चुलते, आजोबा, बंधू, पुत्र, नातू, मित्र, श्वशुर, तसेच गुरुजन द्रोणाचार्य, भीष्माचार्य इत्यादी सर्व समाविष्ट आहेत) पाहून.

स्नेह उपनलें अद्‍भुत:

अर्थ: त्याला (अर्जुनाला) विलक्षण (अद्‍भुत) आणि अचानक प्रेम, आपुलकी आणि आसक्ती (स्नेह) उत्पन्न झाली.

तेणें द्रवलें असे चित्त:

अर्थ: त्या (अद्‍भुत) स्नेहामुळे आणि मोहामुळे त्याचे मन/अंतःकरण (चित्त) अत्यंत द्रवले (कोमल झाले, गोंधळले, दुःखाने भरले).

कवणेपरी:

अर्थ: (आणि हा मोह कसा होता?) ते कसे (कोणत्या प्रकारे) होते, याची आता माऊली (संत ज्ञानेश्वर) पुढील ओवीतून उपमा देऊन स्पष्टता देत आहेत.

💡 सखोल भावार्थ (Deep Meaning/Essence):
येथे 'तें कुळ देखोनि समस्त' याचा अर्थ केवळ रक्ताचे नातेवाईक नव्हे, तर ज्यांच्याशी जीवनभर भावनिक आणि सामाजिक संबंध जोडले गेले आहेत, असा सर्व आप्त समुदाय. अर्जुनाने जेव्हा आपल्या समोर उभे असलेले भीष्म, द्रोण, कृपाचार्य, कर्ण आणि दुर्योधन व त्याचे बंधू या सर्वांना पाहिले, तेव्हा त्याचे मन युद्धनीती, धर्म आणि कर्तव्य सोडून एकाएकी मानवी भावनांच्या अधीन झाले.

'स्नेह उपनलें अद्‍भुत' म्हणजे हा स्नेह किंवा मोह अचानक, अनपेक्षित आणि अत्यंत तीव्रतेने निर्माण झाला. हा स्नेह 'अद्‍भुत' आहे, कारण युद्धभूमीवर, धर्मस्थापनेसाठी एकत्र आलेल्या योद्ध्याच्या मनात कर्तव्य सोडून आसक्ती निर्माण होणे हे सामान्य नाही. या मोहाने अर्जुनाच्या बुद्धीवर आवरण घातले.

'तेणें द्रवलें असे चित्त' म्हणजे या मोहाने अर्जुनाचे मन कोमल झाले, म्हणजे ते कठोरपणे कर्तव्यपालन करण्यास असमर्थ झाले. चित्त द्रवले, कारण त्याला वाटू लागले की, ज्यांच्यावर प्रेम आहे, त्यांना मारून मिळणाऱ्या विजयाचा काय उपयोग? हेच 'विषाद' (दुःख) आणि 'मोह' (आसक्ती) या ओवीतून व्यक्त होतो.

🖼� उदाहरणा सहित (With Examples):
समजा, एका व्यक्तीला आपल्या कंपनीच्या हितासाठी काही कठोर निर्णय घ्यायचे आहेत. पण जेव्हा त्याला कळते की या निर्णयामुळे त्याचा अत्यंत जवळचा मित्र किंवा नातेवाईक अडचणीत येणार आहे, तेव्हा त्याची बुद्धी 'हा निर्णय घेणे योग्य आहे' हे सांगत असूनही, त्याचे 'चित्त' स्नेहापोटी 'द्रवते' आणि तो निर्णय घेण्यास त्याला मोठी अडचण येते. अर्जुनाची अवस्था याहून कितीतरी पटीने अधिक तीव्र होती. समोर उभे असलेले सर्व लोक त्याचे अत्यंत पूजनीय आणि प्रिय होते.

⚖️ समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference) ⚖️
ही ओवी अर्जुनाच्या महान मनोविकाराची आणि मानवी दुर्बळतेची सुरुवात दर्शवते. हा मोह म्हणजे 'धर्म' आणि 'कर्म' यांच्या मार्गातील सर्वात मोठा अडथळा आहे. या ओवीतून ज्ञानेश्वर माऊली पुढील गहन विवेचनासाठी भूमिका तयार करतात, जिथे भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या याच 'द्रवलेल्या चित्ताला' स्थिर करून त्याला वास्तविक 'योग' आणि 'कर्तव्य' समजावून सांगतील.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.11.2025-शुक्रवार.
===========================================