🌟 शीर्षक: भक्तीचे आद्य सूत्र: विठ्ठलाच्या चरणी वृत्तीचे अधिष्ठान-अभंग क्र.१ -2-

[Atul Kaviraje]

संत तुकाराम महाराज अभंग गाथा-
अभंग क्र.१

समचरणदृष्टि विटेवरी साजिरी । तेथें माझी हरी वृत्ति राहो ॥१॥

आणीक न लगे मायिक पदार्थ । तेथें माझें आर्त्त नको देवा ॥ध्रु.॥

ब्रम्हादिक पदें दुःखाची शिराणी । तेथें दुश्चिंत झणी जडों देसी ॥२॥

तुका म्हणे त्याचें कळलें आम्हां वर्म । जे जे कर्मधर्म नाशवंत ॥३॥

📜 प्रत्येक ओळीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन

हा अभंग केवळ पांडुरंगाची स्तुती नसून, तो मोक्षाकडे नेणाऱ्या मार्गाचा मूलभूत सिद्धांत आहे.

१. पायाभूत मागणी (समचरणदृष्टि...):

समचरणदृष्टीचा अर्थ: विठ्ठलाचे 'समचरण' हे समत्व किंवा स्थितप्रज्ञतेचे प्रतीक आहे. विटेवर उभा असलेला विठ्ठल स्थिर, अढळ आणि सर्वत्र समभाव ठेवणारा आहे. 'समदृष्टी' म्हणजे कोणत्याही जीवात भेदभाव न करणारी, सर्वव्यापी दृष्टी.

सखोल भाव: तुकोबांना विठ्ठलाच्या या शाश्वत, सम व शांत रूपावर आपली वृत्ती (मन) केंद्रित करायची आहे. कारण मन अत्यंत चंचल असते, ते मायेत भटकते. म्हणून ते विनंती करतात की, देवा, तूच माझ्या मनाला तुझ्या स्थिर चरणांशी बांधून ठेव. हे आत्मिक स्थिरतेचे मागणे आहे.

२. वैराग्याची स्पष्टता (आणीक न लगे...):

मायिक पदार्थ: या जगात दिसणारे सर्व सुख, सत्ता, संपत्ती, कीर्ती हे 'माये'चे खेळ आहेत. ते तात्पुरते आहेत आणि शेवटी दुःखाचे कारण ठरतात. तुकोबांना याची पूर्ण जाणीव आहे.

'आर्त्त' नको: 'आर्त्त' म्हणजे तीव्र इच्छा, तळमळ किंवा आसक्ती. संत म्हणतात की, माझी आसक्ती या नश्वर वस्तूंमध्ये नको. माझ्या तळमळीचे केंद्र फक्त तू (परमेश्वर)च असायला हवा. हे देवावरील अनन्य भक्तीचे उदाहरण आहे. (उदा. सोने-चांदी, सत्ता, सौंदर्य या गोष्टी कितीही मिळाल्या तरी त्या शेवटी दुःखच देतात, म्हणून त्यांची आस नको.)

३. उच्च पदावरील अनासक्ती (ब्रम्हादिक पदें...):

दुःखाची शिराणी: 'ब्रम्हादिक पदे' म्हणजे मनुष्यलोकापलीकडील स्वर्ग, ब्रम्हलोक इत्यादी सर्वोच्च पदे. ही पदेदेखील शाश्वत नाहीत. त्यांची प्राप्ती पुण्याच्या बळावर होते आणि पुण्य संपले की तिथून परत खाली यावे लागते. तुकोबांच्या मते, या पदांची क्षणभंगुरता कळल्याने, ती सुखेही शेवटी दुःखाचे कारण बनतात. (उदा. इंद्राचे पद प्राप्त केले तरी ते पद टिकवण्यासाठी त्याला सतत असुर-दैत्यांशी लढावे लागते. म्हणजे तेथेही शांतता नाही, दुःखच आहे.)

दुश्चिंत झणी जडों देसी: त्या पदांच्या प्राप्तीची 'चिंता' (काळजी) माझ्या मनाला स्पर्शही करू नये. तुकोबांना हे स्पष्ट करायचे आहे की, त्यांचे ध्येय भौतिक सुख किंवा स्वर्गप्राप्ती नसून, केवळ भगवत्प्राप्ती हे आहे, जे सर्व चिंतांपासून मुक्त करते.

४. वर्मज्ञान आणि सिद्धान्त (तुका म्हणे...):

कळलें आम्हां वर्म: संतांना या सृष्टीचे गूढ (वर्म) कळले आहे. ते वर्म काय आहे? तर, 'सर्व मायिक आहे आणि नाशवंत आहे.'

नाशवंत कर्मधर्म: कर्म (यज्ञ, दान, तप) आणि धर्म (विशिष्ट विधी) यांचे जे फळ आहे, ते विशिष्ट काळानंतर संपते. यामुळे जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून सुटका होत नाही.

सिद्धांत: म्हणून, भगवतप्राप्तीसाठी केलेले कर्मच खरे आहे. बाकी सर्व नाशवंत असल्यामुळे, तुकोबांना या कर्मांमध्ये गुंतून राहायचे नाही. हे त्यांच्या कर्मयोगावरील भाष्य आहे, जे निष्काम भक्तीला प्राधान्य देते.

✨ निष्कर्ष (Summary/Inference)

संत तुकाराम महाराजांचा हा पहिला अभंग त्यांची अध्यात्मिक बैठक स्पष्ट करतो. यातून 'भक्ती' आणि 'वैराग्य' या दोन स्तंभावर आधारित त्यांचे जीवनदर्शन प्रकट होते. विठ्ठलाच्या समचरणांवर आपली वृत्ती स्थिर करणे, मायिक वस्तूंचा त्याग करणे आणि मोक्ष देणाऱ्या भगवत्प्रेमालाच अंतिम सत्य मानणे, हाच या अभंगाचा सखोल भाव आहे. हा अभंग प्रत्येक भक्ताला शाश्वत आनंदाकडे घेऊन जाण्याचा राजमार्ग दाखवतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-27.11.2025-गुरुवार.
===========================================