॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥ओवी क्रमांक ६:-1-

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

म्हणे अर्जुना आदि पाहीं । हें उचित काय इये ठायीं ।तूं कवण हें कायी । करीत आहासी ॥ ६ ॥

तो म्हणाला, अर्जुना, ह्या ठिकाणी हे करणे योग्य आहे काय ? तू कोण आहेस आणि हे काय करत आहेस याचा अगोदर विचार कर. ॥२-६॥

संत ज्ञानेश्वर महाराजांच्या 'भावार्थदीपिका' (ज्ञानेश्वरी) या ग्रंथातील पहिल्या अध्यायातील सहाव्या ओवीवर आधारित

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अर्जुनविषादयोगः ॥

ओवी क्रमांक ६:

"म्हणे अर्जुना आदि पाहीं ।
हें उचित काय इये ठायीं ।
तूं कवण हें कायी ।
करीत आहासी ॥ ६ ॥"

१. आरंभ (Introduction)

संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी लिहिलेल्या 'ज्ञानेश्वरी'मध्ये, भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला दिलेला उपदेश अत्यंत मार्मिक आणि जीवनाचा आधार आहे. कुरुक्षेत्राच्या रणांगणावर, स्वतःच्या बांधवांना पाहून अर्जुन मोहित झाला आणि त्याचे मन शोकाकुल झाले. अशा वेळी, मोह आणि विषादामध्ये गुंतलेल्या अर्जुनाला उद्देशून श्रीकृष्णाने केलेल्या उपदेशाची ही सुरुवात आहे. प्रस्तुत सहावी ओवी, श्रीकृष्ण अर्जुनाला त्याच्या कर्तव्यपथाची जाणीव करून देत आहेत, या संदर्भात अत्यंत महत्त्वाची आहे. या ओवीतून श्रीकृष्णांचा कठोर पण प्रेमळ उपदेश प्रकट होतो.

२. प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि सखोल भावार्थ (Meaning and Deep Essence)

ओवीची ओळ (Oli)   मराठी अर्थ (Arth)   सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)

१. म्हणे अर्जुना आदि पाहीं

(श्रीकृष्ण) म्हणतात, "अरे अर्जुना, तू प्रथम विचार कर."
कृष्ण अर्जुनाच्या तात्काळ भावनिक प्रतिक्रियेला थांबवून, त्याला आत्मपरीक्षण करण्याची आज्ञा देत आहेत।
'आधी विचार कर' म्हणजे 'तू स्वतःची खरी ओळख आणि या परिस्थितीचे स्वरूप जाण.'

२. हें उचित काय इये ठायीं

"या ठिकाणी (सध्याच्या परिस्थितीत) हे काय योग्य आहे?"
रणांगणासारख्या गंभीर आणि धर्मरक्षणाच्या स्थितीत, क्षत्रिय म्हणून आपले कर्तव्य सोडून शोक करणे, हे अजिबात योग्य नाही।
कर्तव्य आणि धर्म या दोन कसोट्यांवर अर्जुनाचे वागणे अयोग्य आहे।

३. तूं कवण हें कायी

"तू कोण आहेस आणि हे काय (अयोग्य) करत आहेस?"
'तू कोण आहेस?' या प्रश्नातून श्रीकृष्ण अर्जुनाला त्याच्या क्षत्रिय धर्माची आणि श्रेष्ठत्वाची जाणीव करून देत आहेत।
'तू काय करतो आहेस?' म्हणजे 'तू स्वतःच्या मूळ स्वभावाविरुद्ध वागत आहेस.'

४. करीत आहासी ॥ ६ ॥

(हे सर्व) तू करत आहेस। (ही ओवी पूर्ण होते)
अर्जुनाची वर्तमान स्थिती त्याच्या मूळ अस्तित्वापेक्षा किती विपरीत आहे, हे दर्शवून श्रीकृष्ण त्याला योग्य मार्गावर आणण्याचा प्रयत्न करत आहेत।

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.12.2025-मंगळवार.
===========================================