॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥ओवी क्रमांक ६:-2-

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

म्हणे अर्जुना आदि पाहीं । हें उचित काय इये ठायीं ।तूं कवण हें कायी । करीत आहासी ॥ ६ ॥

३. प्रत्येक ओळीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Complete, Extensive, and Lengthy Elaboration)
विवेचन १: "म्हणे अर्जुना आदि पाहीं ।"

भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला अत्यंत प्रेमळ पण कठोर शब्दांत उपदेशाची सुरुवात करतात. 'आधी पाहीं' या शब्दांत मोठा गर्भितार्थ आहे. 'पाहीं' म्हणजे केवळ डोळ्यांनी पाहणे नव्हे, तर बुद्धीने, विचाराने आणि आत्मज्ञानाने पाहणे. अर्जुनाला सध्या केवळ आपले नातेवाईक, गुरुजन दिसत आहेत (मोह). श्रीकृष्ण त्याला या मोहापलीकडे जाऊन, या क्षणाची धार्मिक आवश्यकता आणि कर्तव्यनिष्ठेची गरज जाणायला सांगत आहेत. अर्जुनाची अवस्था सध्या 'क्षणिक मोहाने ग्रासलेला प्राणी' अशी झाली आहे. श्रीकृष्ण त्याला या क्षणातून बाहेर काढून, धैर्य आणि विवेक धारण करण्यास सांगत आहेत.

विवेचन २: "हें उचित काय इये ठायीं ।"

'इये ठायीं' म्हणजे या निर्णायक क्षणी. 'ठायीं' म्हणजे केवळ रणभूमी नव्हे, तर धर्माच्या स्थापनेसाठी उभे राहण्याची ही गंभीर वेळ आहे. अशा वेळी, शस्त्र खाली ठेवून, भावनात्मकतेत गुंतणे, हे धर्म, नीती आणि वेळेच्या दृष्टीने अयोग्य (अनुचित) आहे. युद्ध करणे हे क्षत्रियाचे परम कर्तव्य आहे. अन्यायाविरुद्ध लढण्यासाठी, धर्म टिकवण्यासाठी उभे राहिल्यानंतर, माघार घेणे किंवा भावनिक होणे, हे या प्रसंगाला पूर्णपणे अपात्र आहे. श्रीकृष्ण अर्जुनाला विचारत आहेत की, तुझ्या हातून हे योग्य कृत्य होत आहे की अयोग्य? यातून कृतीचे परिणाम आणि औचित्य तपासण्याचा संदेश मिळतो.

विवेचन ३: "तूं कवण हें कायी ।"

ही ओळ अर्जुनाच्या आत्म-विस्मृतीवर तीव्र आघात करते. 'तूं कवण?' म्हणजे तू स्वतःला विसरला आहेस का? तू एक साधा मनुष्य नाहीस, तर 'पार्थ' (पृथ्वीचा पुत्र), 'धनंजय' (संपत्ती जिंकणारा) आणि महान धनुर्धर आहेस. तुझी ओळख केवळ कुटुंबापुरती मर्यादित नाही, तर तू धर्म-संस्थापनार्थ ईश्वरी कार्यासाठी उभा आहेस. तू आपले क्षात्र-तेज सोडून सामान्य माणसासारखा शोक का करत आहेस? हे काय आहे, जो तुला मोह उत्पन्न करत आहे? हा प्रश्न अर्जुनाच्या क्षत्रिय धर्माचे विस्मरण आणि भावनात्मक दुर्बळता दर्शवतो. श्रीकृष्ण त्याला त्याच्या मूळ स्वभावाची आणि अस्तित्वाची आठवण करून देत आहेत.

विवेचन ४: "करीत आहासी ॥ ६ ॥"

ही ओळ अर्जुनाच्या वर्तमान कृतीवर शिक्कामोर्तब करते. 'तू जे करत आहेस', ते तुझ्या श्रेष्ठतेला शोभणारे नाही. हा विषाद, हा शोक, हे पलायन तुझ्या कर्तृत्वाला कलंक लावणारे आहे. या शब्दांतून श्रीकृष्ण अर्जुनाला त्याच्या क्रियेचा अंतिम परिणाम काय असेल, याची जाणीव करून देत आहेत. क्षत्रिय धर्मापासून दूर गेलेला अर्जुन स्वतःच्या नैसर्गिक कर्तव्यच्युतीचा अनुभव घेत आहे.

४. उदाहरणासह विवेचन (Elaboration with Examples)

ज्याप्रमाणे एखाद्या डॉक्टरने शस्त्रक्रिया सुरू करण्यापूर्वी किंवा करत असताना, रुग्णाच्या नात्यामुळे भावनिक होऊन शस्त्र खाली ठेवल्यास, ते त्याचे कर्तव्यच्युती ठरते. त्याचे कर्तव्य रुग्णाला बरे करणे हे आहे. त्याचप्रमाणे, अर्जुनाचे क्षत्रिय म्हणून कर्तव्य धर्माचे रक्षण करणे, हे आहे.

उदाहरण:
युद्धात उभे राहून, अर्जुन जर 'हे माझे आजोबा (भीष्माचार्य), हे माझे गुरु (द्रोणाचार्य)' असा विचार करून शस्त्र खाली ठेवतो, तर तो क्षणिक मोहाचा बळी ठरतो. श्रीकृष्ण त्याला 'तू कोण आहेस? (पराक्रमी क्षत्रिय)' याची आठवण करून, त्याला त्या मोहातून बाहेर काढण्याचा प्रयत्न करत आहेत. क्षुल्लक मोह सोडून वैश्विक कर्तव्य पाळणे, हा या ओवीचा संदेश आहे.

५. समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference)

प्रस्तुत सहावी ओवी हा ज्ञानेश्वरीच्या पहिल्या अध्यायातील ज्ञान आणि वैराग्याच्या उपदेशाचा पाया आहे. श्रीकृष्ण येथे अर्जुनाला केवळ उपदेश करत नाहीत, तर त्याला आत्म-विस्मृतीतून बाहेर काढून, आत्म-जागरूकतेकडे नेत आहेत. या ओवीतून 'स्थितप्रज्ञ' (स्थिर बुद्धीचा) होण्याची पहिली पायरी दाखवली जाते. 'आधी पाहीं' या शब्दांत विवेक आणि आत्मपरीक्षण करण्याची शिकवण आहे, जी आजही आपल्या जीवनातील प्रत्येक संकटात उपयोगी पडते. कर्तव्यपथावर असताना भावनिक न होता, धर्माचे पालन करावे, हाच या ओवीचा अंतिम निष्कर्ष आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.12.2025-मंगळवार.
===========================================