९ डिसेंबर १९५२ – लंडनमधील मोठा धुंवटा सुरू:-1-

[Atul Kaviraje]

1952 – The Great Smog of London Begins: A severe air pollution event, known as the "Great Smog of London," began in London, resulting in the deaths of thousands of people and severe public health issues.

Marathi Translation: ९ डिसेंबर १९५२ – लंडनमधील मोठा धुंवटा सुरू:-

"लंडनचा मोठा धुंवटा" म्हणून ओळखला जाणारा एक गंभीर वायू प्रदूषण घटना लंडनमध्ये सुरू झाली, ज्यामुळे हजारो लोकांचा मृत्यू झाला आणि सार्वजनिक आरोग्याचे गंभीर प्रश्न निर्माण झाले.

९ डिसेंबर १९५२: लंडनचा महाधुंवटा (The Great Smog of London)

ऐतिहासिक दिनांक: ९ डिसेंबर १९५२

Marathi Translation: ९ डिसेंबर १९५२ – लंडनमधील मोठा धुंवटा सुरू: "लंडनचा मोठा धुंवटा" म्हणून ओळखला जाणारा एक गंभीर वायू प्रदूषण घटना लंडनमध्ये सुरू झाली, ज्यामुळे हजारो लोकांचा मृत्यू झाला आणि सार्वजनिक आरोग्याचे गंभीर प्रश्न निर्माण झाले.

०. परिचय (Introduction)

९ डिसेंबर १९५२ रोजी लंडन शहरावर जे संकट कोसळले, ते केवळ हवामानविषयक आपत्ती नव्हते, तर ते औद्योगिक क्रांती आणि मानवी निष्काळजीपणाचे भीषण प्रतीक होते. हा पाच दिवसांचा "महाधुंवटा" (Great Smog) इतका दाट आणि विषारी होता की, त्याने संपूर्ण शहर एका गडद, सल्फर-युक्त पडद्याखाली झाकून टाकले. या घटनेने हजारो लोकांचा बळी घेतला आणि जगातील सर्वात मोठी मानवनिर्मित पर्यावरणीय आपत्ती म्हणून नोंद झाली, ज्यामुळे भविष्यातील पर्यावरणीय कायद्यांची पायाभरणी झाली.

१. घटनेची पार्श्वभूमी: औद्योगिक लंडन आणि हवामान (Background of the Event: Industrial London and Climate)

१.१ कोळशावर आधारित जीवनशैली (Coal-Based Lifestyle) 🏭:
१९५० च्या दशकात लंडन शहर ऊर्जा आणि उष्णतेसाठी प्रामुख्याने कोळशावर अवलंबून होते. घरे, कारखाने आणि वीज निर्मितीसाठी मोठ्या प्रमाणात निकृष्ट दर्जाचा सल्फरयुक्त कोळसा वापरला जात होता. या ज्वलनातून मोठ्या प्रमाणावर राख, धूर आणि विषारी वायू (मुख्यतः सल्फर डायऑक्साइड) हवेत मिसळत होते.

१.२ नैसर्गिक हवामान घटक (Natural Weather Factors) ☁️:
डिसेंबर १९५२ मध्ये, एक उच्च-दाब प्रणाली (Anticyclone) लंडनवर स्थिर झाली. यामुळे हवा स्थिर झाली आणि हवेतील आर्द्रता व धुळीचे कण खाली बसले. या स्थिर हवामानामुळे प्रदूषणाला वर जाण्यासाठी जागाच मिळाली नाही.

२. धुमटाचे स्वरूप आणि कारणे (Nature and Causes of the Smog)

२.१ 'थर्मल इन्व्हर्जन'ची भूमिका (The Role of 'Thermal Inversion'):
या काळात 'थर्मल इन्व्हर्जन' (Thermal Inversion) नावाच्या हवामान घटनेमुळे, थंड हवा जमिनीजवळ अडकून राहिली आणि तिच्यावर उष्ण हवेचा थर जमा झाला. त्यामुळे जमिनीवरील प्रदूषित हवा वर जाऊ शकली नाही आणि एका छताखाली कोंडून राहिली.

२.२ सल्फर डायऑक्साइडचे रूपांतरण (Conversion of Sulfur Dioxide)🧪:
कोळशाच्या धुरातील सल्फर डायऑक्साइड (SO₂) हवेतील ओलावा आणि धुक्यामध्ये मिसळून सल्फ्युरिक ॲसिडच्या (Sulphuric Acid) सूक्ष्म कणांमध्ये (Sulphuric Acid Aerosol) रूपांतरित झाला. यामुळे धुंवट्याचे स्वरूप केवळ धुरकट न राहता, ते अत्यंत आम्लधर्मी आणि विषारी बनले.

३. ९ डिसेंबर १९५२ – घटनेची सुरुवात आणि तीव्रता (December 9, 1952 – Start and Intensity)

३.१ दृश्यमानतेचा ऱ्हास (Loss of Visibility) 🚫:
९ डिसेंबरच्या पहाटेपासून, हा धुंवटा इतका दाट झाला की दृश्यमानता काही फुटांपर्यंत खाली आली. अनेक ठिकाणी लोक स्वतःचे पाय किंवा हातही पाहू शकत नव्हते. दिवसाढवळ्या रस्त्यांवर पूर्णपणे अंधार पसरला होता, ज्यामुळे जनजीवन ठप्प झाले.

३.२ 'सूप' सारखे स्वरूप (Soup-like Consistency):
या धुमट्याला स्थानिक लोक 'पिज्झर' (Pea Souper) म्हणत असत, कारण त्याचा रंग पिवळसर-काळा आणि पोत जाडसर सूपसारखा होता. या धुक्यातून येणारा वास सल्फर आणि कोळसा जळाल्याच्या उग्र वासासारखा होता.
[लंडनच्या रस्त्यांवरचा धुराचा थर, जिथे पोलीस दिव्यांनी मार्ग दाखवत आहेत - छायाचित्र संदर्भ]

४. सार्वजनिक जीवनावरील परिणाम (Impact on Public Life)

४.१ वाहतूक व्यवस्था कोलमडली (Transportation Collapse) 🚌:
रस्ते वाहतूक पूर्णपणे थांबली. बसेस, टॅक्सी आणि रुग्णवाहिका चालवणे अशक्य झाले. काही ठिकाणी चालकांना मदत करण्यासाठी लोकांना टॉर्च घेऊन रस्त्यांवर चालावे लागले. विमानांचे उड्डाण आणि रेल्वेचे वेळापत्रकही मोठ्या प्रमाणात विस्कळीत झाले.

४.२ सामाजिक आणि सांस्कृतिक अडथळे (Social and Cultural Obstacles) 🎭:
या धुमट्याने घरांमध्येही प्रवेश केला. नाट्यगृहे आणि चित्रपटगृहांमध्ये धुके इतके दाट होते की, लोकांना स्क्रीन किंवा स्टेज दिसणेही कठीण झाले. अनेक शो रद्द झाले. मैदानी खेळ, विशेषतः फुटबॉल सामने, बंद पडले.

५. आरोग्यावर झालेले गंभीर परिणाम (Severe Health Consequences)

५.१ श्वसन प्रणालीवर हल्ला (Attack on the Respiratory System) 😷:
या विषारी धुक्याचा सर्वात मोठा परिणाम श्वसन प्रणालीवर झाला. सल्फ्युरिक ॲसिड ॲरोसोल थेट फुफ्फुसांमध्ये आणि श्वासनलिकांमध्ये गेले, ज्यामुळे तीव्र ब्राँकायटिस, न्यूमोनिया आणि दम्याचा त्रास वाढला.

५.२ दुर्बळ व वृद्धांना मोठा धोका (High Risk for Weak and Elderly):
लहान मुले, वृद्ध नागरिक आणि श्वसन किंवा हृदयविकार असलेल्या लोकांसाठी ही घटना मृत्यूचे कारण ठरली. रुग्णालयांमध्ये श्वसनाच्या तक्रारी घेऊन येणाऱ्या लोकांची संख्या लक्षणीयरीत्या वाढली.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.12.2025-मंगळवार.
===========================================