॥ ज्ञानेश्वरी ॥ अर्जुनविषादयोगः - पराक्रमी अर्जुनाचे महात्म्य ॥ (ओवी क्र. १०)

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

तुवां संग्रामीं हरु जिंकिला । निवातकवचांचा ठावो फेडिला ।पवाडा तुवां केला । गंधर्वांसीं ॥ १० ॥
तू युद्धात शंकराला जिंकलेस, निवातकवचांचा मागमूस नाहीसा केलास. तू गंधर्वांवरही पराक्रम गाजवलास. ॥२-१०॥

दिलेल्या ज्ञानेश्वरीतील ओळी (ओवी क्र. १०) पहिल्या अध्यायात नसून, त्या सातव्या अध्यायाच्या 'अर्जुन-कृष्ण संवाद' या भागाशी संबंधित आहेत, जिथे संजय धृतराष्ट्राला अर्जुनाच्या पराक्रमाबद्दल सांगत आहेत. मूळ ज्ञानेश्वरीत प्रथम अध्यायाचे नाव 'अर्जुनविषादयोग' असेच आहे, परंतु दहावी ओवी ही दुसऱ्या संदर्भात आहे.

🌟 ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका: सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth) 🌟

॥ अर्जुनविषादयोगः - पराक्रमी अर्जुनाचे महात्म्य ॥ (ओवी क्र. १०)

आरंभ (Arambh) - प्रस्तावनाप्रस्तुत ओवी (१०)

ही श्रीमद्भगवद्गीता तथा ज्ञानेश्वरीच्या मूळ ग्रंथातील असून, येथे संजय धृतराष्ट्राला पांडवांच्या बाजूने उभे असलेल्या महापराक्रमी अर्जुनाचे सामर्थ्य वर्णन करून दाखवत आहेत।
हा प्रसंग धृतराष्ट्राच्या मनात भीती आणि चिंता निर्माण करणारा आहे, कारण त्याला अर्जुनाच्या अफाट शौर्याची जाणीव करून दिली जात आहे।
अर्जुनाचा पराक्रम केवळ मर्त्य मानवांपुरता मर्यादित नाही, तर त्याने देवांना आणि राक्षसांनाही नमवले आहे, हे या ओवीतून स्पष्ट होते।

प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth)

ओवीतील चरण (Padas) | अर्थ (Meaning)

तुवां संग्रामीं हरु जिंकिला
→ तू (अर्जुनाने) युद्धात साक्षात भगवान शंकराला (हराला) पराभूत केले आहेस।
(किरातार्जुनीय कथेत, शंकराशी झालेल्या युद्धात अर्जुनाने त्यांना संतुष्ट करून पाशुपतास्त्र मिळवले।)

निवातकवचांचा ठावो फेडिला
→ तू निवातकवच नावाच्या बलाढ्य राक्षसांना पूर्णपणे नामशेष केलेस।
(इंद्राच्या विनंतीवरून अर्जुनाने हे कार्य केले, ज्यामुळे त्यांना इंद्राकडून अनेक दिव्य अस्त्रे मिळाली।)

पवाडा तुवां केला । गंधर्वांसीं
→ तू गंधर्वांवरही पराक्रमाची गाथा (पवाडा) रचली आहेस।
(किंवा त्यांनाही युद्धात जिंकले आहे।)

प्रत्येक ओवीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Pratyek OLICHE Marathi Sampurna Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

संजय, धृतराष्ट्राला अर्जुनाचे अद्वितीय सामर्थ्य सांगताना म्हणतात की,
"हे राजा, हाच तो अर्जुन आहे ज्याने आपल्या बाहुबलावर आणि तपश्चर्येच्या सामर्थ्यावर साक्षात देवाधिदेव भगवान शंकराला (हराला) युद्धात संतुष्ट करून पराभूत केले।"

उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit) - 'शंकराला जिंकले'
महाभारतातील 'किरातार्जुनीय' कथेनुसार, अज्ञातवासात असताना अर्जुनाने भगवान शिवाची कठोर तपश्चर्या केली।
शिवाने त्याची परीक्षा घेण्यासाठी किरात (शिकारी) रूप धारण केले।
डुक्कर मारण्यावरून दोघांमध्ये घनघोर युद्ध झाले।
अर्जुनाच्या अतुलनीय पराक्रमाने आणि निष्ठावान भक्तीने शिव संतुष्ट झाले आणि त्यांनी त्याला आपले मूळ रूप प्रकट करून 'पाशुपतास्त्र' हे अत्यंत शक्तिशाली अस्त्र प्रदान केले।
'जिंकले' याचा अर्थ येथे केवळ युद्धात विजय नसून, भक्ती आणि पराक्रमाने देवाला प्रसन्न करून त्याचे कृपाभाजन होणे असा आहे।

याच अर्जुनाने, इंद्राच्या सांगण्यावरून,
'निवातकवच' नावाच्या अत्यंत बलवान दैत्यांचा आणि राक्षसांचा समूह पूर्णपणे नष्ट केला।
हे दैत्य देवांनाही जिंकण्यास कठीण होते।
अर्जुनाने आपल्या दिव्य अस्त्रांच्या बळावर या राक्षसांचा संपूर्ण वंश आणि त्यांची सत्ता 'ठावो फेडिला' (म्हणजे मागमूसही ठेवला नाही) अशा प्रकारे संपुष्टात आणली।

हा पराक्रम अर्जुनाची केवळ शौर्यगाथा नव्हे,
तर त्याला प्राप्त असलेल्या इंद्राच्या दिव्य अस्त्रांची आणि त्याच्या दैवी सामर्थ्याची ओळख करून देतो।
शिवाय, अर्जुनाने गंधर्वांवरही आपला पराक्रम गाजवला।
गंधर्व हे स्वर्गातील कलावंत, तसेच लढवय्ये म्हणून ओळखले जातात।
अर्जुनाने आपल्या शौर्याने त्यांनाही नमवले, ज्यामुळे त्याच्या पराक्रमाचा 'पवाडा' (गौरवशाली इतिहास) सर्वत्र गायला गेला।

निष्कर्ष

संजय या ओवीतून धृतराष्ट्राला अप्रत्यक्षपणे हा इशारा देत आहेत की,
ज्या अर्जुनाने शंकर, दैत्य आणि गंधर्वांनाही जिंकले आहे, त्याला साधे मानव (कौरव) कसे हरवू शकतील?
हे अर्जुनाच्या 'महायोगेश्वर' रूपाचे आणि त्याच्या दिव्य सामर्थ्याचे सूचक आहे,
जे युद्धात कौरवांवर मोठे संकट उभे करणार आहे।

समारोप (Samarop)

या ओवीचा मुख्य उद्देश अर्जुनाच्या असामान्य आणि अलौकिक पराक्रमावर शिक्कामोर्तब करणे हा आहे।
हे केवळ शारीरिक बळ नव्हे, तर तपाचे आणि भक्तीचे फळ आहे।
कौरवांना ही जाणीव करून देणे महत्त्वाचे की,
त्यांचा सामना एका सामान्य मानवाशी नाही, तर एका दिव्य शक्तीच्या अंशाशी आहे।

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.12.2025-शुक्रवार.
===========================================