ज्ञानेश्वरी॥ अर्जुनविषादयोगः - अर्जुनाचे अतुलनीय पुरुषत्व ॥ (ओवी क्र. ११) 👑

[Atul Kaviraje]

॥ ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका ॥
॥ अथ प्रथमोऽध्यायः – अध्याय पहिला ॥

॥ अर्जुनविषादयोगः ॥

पाहतां तुझेनि पाडें । दिसे त्रैलोक्यही थोकडें ।ऐसें पुरुषत्व चोखडें । पार्था तुझें ॥ ११ ॥
तुझ्या मानाने पाहिले असता हे त्रैलोक्यही लहानच तुच्छ आहे असे वाटते. पार्था तुझा असा पराक्रम चांगला आहे. ॥२-११॥

दिलेल्या ज्ञानेश्वरीतील ओवी (ओवी क्र. ११) ही मूळ ज्ञानेश्वरीच्या दुसऱ्या किंवा तिसऱ्या अध्यायाच्या आसपास 'संजय धृतराष्ट्रास पांडवांचे सामर्थ्य सांगत आहे' या संदर्भातील आहे. ही ओवी थेट 'अर्जुनविषादयोग' (पहिला अध्याय) या संदर्भात आढळत नाही, जिथे अर्जुन स्वतःच्या दुःखाचे वर्णन करतो.

ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका: सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)👑

॥ अर्जुनविषादयोगः - अर्जुनाचे अतुलनीय पुरुषत्व ॥ (ओवी क्र. ११) 👑
आरंभ (Arambh) - प्रस्तावनाप्रस्तुत ओवी (११)

मागील ओवीचा (१०) अर्थ अधिक दृढ करते।
मागील ओवीत अर्जुनाने शंकर, निवातकवच आणि गंधर्वांना जिंकल्याचे सांगितले।
आता संजय धृतराष्ट्राला सांगत आहेत की, अर्जुनाचा पराक्रम किती अफाट आहे, याची कल्पना देण्यासाठी संजय त्रैलोक्याशी त्याची तुलना करत आहेत।
हे वर्णन केवळ अर्जुनाच्या शौर्याचे कौतुक नाही, तर धृतराष्ट्राला युद्धाच्या गंभीर परिणामांची जाणीव करून देणारे आहे।

प्रत्येक ओळीचा अर्थ (Pratyek OLICHA Arth)

ओवीतील चरण (Padas) आणि अर्थ (Meaning)

पाहतां तुझेनि पाडें ।
तुझ्या (अर्जुनाच्या) पराक्रमाच्या तुलनेत पाहिल्यास, दिसे त्रैलोक्यही थोकडें ।
तिन्ही लोक (त्रैलोक्य) सुद्धा लहान (थोडके/तुच्छ) वाटतात।
ऐसें पुरुषत्व चोखडें ।
असे तुझे उत्कृष्ट (चोखडें) पुरुषत्व (शौर्य, सामर्थ्य, कर्तृत्व) आहे, पार्था तुझें ॥

प्रत्येक ओवीचे मराठी संपूर्ण विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन

संजय, धृतराष्ट्राच्या मनातील आशा आणि भ्रम दूर करण्यासाठी, अर्जुनाच्या सामर्थ्याची अंतिम मर्यादा स्पष्ट करतात।
उदाहरणा सहित (Udaharana Sahit) - 'त्रैलोक्यही थोकडें'
संजय म्हणतात, "हे राजा, जर आपण संपूर्ण त्रैलोक्य (स्वर्ग, मर्त्य आणि पाताळ) घेतले आणि अर्जुनाच्या शौर्यासोबत त्याची तुलना केली, तर ते तिन्ही लोकही अर्जुनाच्या पराक्रमापुढे 'थोकडें' (अत्यल्प, लहान, तुच्छ) वाटतील।"

अर्थ आणि स्पष्टीकरण

या विधानाचा अर्थ असा नाही की अर्जुन खरोखरच त्रैलोक्यापेक्षा मोठा आहे, परंतु त्याच्या अतुलनीय आणि अलौकिक पराक्रमाचे वर्णन करण्यासाठी ही उत्प्रेक्षा (अतिशयोक्तीचा एक प्रकार) वापरली आहे।
उदाहरण: मागील ओवीत सांगितल्याप्रमाणे, शंकराला जिंकणे, निवातकवचांसारख्या देवांनाही दुर्जेय असणाऱ्या दैत्यांना नष्ट करणे आणि गंधर्वांना नमवणे - ही कृत्ये सामान्य नाहीत।
त्रैलोक्यात जी शक्ती, ऐश्वर्य किंवा सामर्थ्य सामावलेले आहे, त्या सगळ्याचा मिळूनही अर्जुनाच्या पुरुषत्वाची (शौर्य, धैर्य, तेज, नैतिक बळ आणि पराक्रम यांचे एकत्रित रूप) बरोबरी होऊ शकत नाही।

निष्कर्ष

अर्जुनाच्या 'चोखडें' (उत्कृष्ट, निर्दोष, शुद्ध) पुरुषत्वाची महती सिद्ध होते।
अर्जुनाच्या पराक्रमाला नैतिकतेची आणि धर्माचरणाची जोड आहे।
त्याचे सामर्थ्य केवळ शारीरिक किंवा अस्त्रांवर आधारित नाही, तर ते धार्मिक निष्ठा आणि दैवी कृपेने सिद्ध झालेले आहे।
संजय या ओवीतून धृतराष्ट्राला स्पष्ट संदेश देतात की, ज्याच्या पराक्रमासमोर संपूर्ण जग फिके पडते, त्याला हरवण्याची इच्छा धरणे केवळ मूढता आहे।

समारोप (Samarop)

अर्जुनाच्या पुरुषार्थाचे हे वर्णन कुरुक्षेत्रावर त्याची अटल विजयश्री सूचित करते।
या ओवीत अर्जुनाच्या सामर्थ्याला त्रैलोक्याचा मापदंड लावून, त्याचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे।
अर्जुनाच्या पराक्रमाचे हे वर्णन केवळ स्तुती नसून, ते धर्म आणि सत्य बाजूला असलेल्या शक्तीचे सूचक आहे।
याला कोणीही पराभूत करू शकत नाही।

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.12.2025-शनिवार.
===========================================